به گزارش حلقه وصل، حالا از پهنه زیبای گاه سبز و گاه لاجوردی دریاچه «ساوه» عراق، تنها یک چشم کبود مانده است که نمی تواند لبی تر کند و دلی صفا دهد.
دریاچه ساوه (۲۵ کیلومتری السماوه) در استان بیابانی «المثنی» در جنوب عراق که از آن به «مروارید صحرا» یاد می شد با عمری بالغ بر دهها هزار سال، این روزها آخرین نفس هایش را می کشد.
از این دریاچه تاریخی همواره به عنوان آخرین بازمانده از تمدن های کهن بین النهرین یاد می شد و یکی از سیاحتگاه های اهالی جنوب عراق به شمار می رفت.
پیش از این نیز سطح دریاچه بزرگ «حمرین» در استان دیاله در شمال بغداد به دلیل بحران آب، به طرز فاجعه باری، کاهش یافت تا این دریاچه نیز با لب های خشکیده از تشنگی، آخرین نفس هایش را بکشد.
صاحب نظران، خشکیدن این دریاچه ها را به معنی پایان عمر آبزیان این دریاچه و ساکنان دائمی و فصلی آن، خشک شدن چشمه های جوشان درآمد حاصل از گردشگری و تغییرات متعاقب زیست محیطی خطرناکتر مانند تشدید توفان های خاک با ویرانی اکوسیستمی بی نظیر می دانند.
دریاچه ساوه را چه چیزی بلعید؟
کارشناسان می گویند میانگین بارش ها در حوضه های آبریز این دریاچه و مناطق تغذیه کننده نزدیک آن کمتر از ۳۰ درصد گذشته شده است.
دو تصویر هوایی از دریاچه ساوه عراق؛ آنچه ماند
البته درباره دریاچه ساوه باید گفت که با توجه به تزریق محلی آب به این برکه بزرگ، یعنی چشمه های طبیعی و نیز وابستگی آن به بارش های فصلی، علت خشکیدن دریاچه به اذعان کارشناسان و مسئولان محلی، علاوه بر خشکسالی های پی در پی شدید، یک مساله کاملا دست ساز انسانی و قابل مهار است؛ یک بی مهری و خودخواهی نابخشودنی که باعث نشست آب با مکیده شدن جوهر حیات آن در بخش هایی دیگر شده است. آب زیرزمینی در حالی با کسری آب های جاری و سیلابی کاهش می یابد که یک بلای دیگر هم به جان دریاچه افتاده است؛ حفر گسترده چاه های عمیق آبیاری در اطراف دریاچه؛ چاه هایی که آب را به سود اشخاص و به قیمت تخریب اکوسیستمی بی مانند می بلعند و تخریب می کنند.
«لطیف دبیس» فعال محیط زیست ۶۰ ساله متولد السماوه با اندوه و گلایه از کم کاری ها می گوید: ۶۰ سال با این دریاچه زندگی کردم و انتظار داشتم پیش از آن بمیرم اما دریاچه زودتر از من دارد می میرد؛ این عادلانه نیست!
زنگ خطر برای همه ما
ساوه ی منحصر بفرد و زیبا که اینک در حال تبدیل به شوره زار و یکی از منابع تولید و تشدید ریزگردها است، تنها گوشه و نمونه ای از بحرانی است که در همسایگی ما زنگ خطری جدی را به صدا درآورده است. صاحب نظران و تصمیم گیران عراقی و گزارش های نهادهای بین المللی، آینده خوشایندی در سایه این بحران ها در کنار کاهش بارندگی ها، افزایش بیابان ها و گسترش توفان های خاک برای عراق متصور نیستند.
گزارش ماه نوامبر گذشته بانک جهانی حاکی است که عراق تا سال ۲۰۵۰ میلادی ۲۰ درصد از منابع آبی خود را از دست می دهد اما ظاهرا اوضاع از این هم فاجعه بارتر است زیرا اظهارات مقامات رسمی و مطلع عراقی حاکی است که منابع آبی عراق در ۲۰۲۲ در مقایسه با ۲۰۲۱ (ظرف یک سال) به نصف کاهش یافته و ذخیره راهبردی گندم نیز بسیار پایین تر از حد مورد انتظار است.
«عون ذیاب» مشاور وزیر منابع آب عراق در اظهاراتی به خبرگزاری «فرانس پرس» گفته است که منابع آب عراق در ۲۰۲۲ در مقایسه با ۲۰۲۱ به میزان ۵۰ درصد کاهش یافته است.
وی اضافه کرده است که کاهش بارندگی ها و کاهش سهم آب عراق از کشورهای همجوار و ساخت سد توسط کشورهای بالادست رودخانه های سرریز به عراق باعث کاهش منابع آبی کشور شده است.
ایلیسو یکی از ۲۲ سد ترکیه بر سرچشمه رودهای مشترک با عراق
ذیاب می گوید که خشکسالی های متوالی سال های اخیر بر کاهش شدید منابع آبی عراق افزوده است.
بانک جهانی در نوامبر گذشته با اشاره به احتمال کاهش ۲۰ درصدی منابع آبی عراق تا سال ۲۰۵۰ در صورت نبود سیاستگذاری صحیح، پیش بینی کرده است که عراق، دستکم به تخصیص ۱۸۰ میلیارد دلار در ۲۰ سال آینده برای سازندگی زیرساخت های جدید از جمله سد و توسعه پروژه های آبیاری، نیاز دارد.
این گزارش با اشاره به تخصیص های مالی اندک برای منابع آبی عراق افزوده است که در ۲۰۱۸ اعتبار تخصیصی برای وزارت منابع آب عراق تنها ۱۵ میلیون دلار یعنی معادل ۰.۲ درصد کل بودجه بوده است.
گرسنگی کمان کشیده در کمین نشسته است
محمد توفیق علاوی وزیر اسبق و نامزد سابق پست نخست وزیری عراق چند روز قبل در یادداشتی تاکید کرد که ذخیره راهبردی عراق، تنها کفاف سه هفته را می دهد.
این سیاستمدار برجسته عراقی گفت که ذخیره راهبردی گندم عراق ۳۸۰ تُن است درحالی که مصرف ماهانه گندم این کشور به ۴۵۰ تُن می‌رسد، بنابراین ذخیره گندم تنها مصرف ۳ هفته کشور را جواب می دهد.
علاوی با اشاره به اینکه بستن قرارداد خرید گندم در کوتاه‌ترین زمان ممکن، دو ماه طول می‌کشد، گفت: ما در برابر بحرانی قرار داریم که طبقه مستمند جامعه، شامل ۳۰ درصد جمعیت را تهدید می‌کند.
این سیاستمدار عراقی، گرسنگی را تهدید جدی آتی برای عراق خواند و نوشت: «اکنون ما به سوی گرسنگی حرکت می کنیم.»
وزیر بازرگانی اسبق عراق و نماینده فعلی پارلمان نیز در گزارشی با تایید ضمنی اظهارات علاوی در بیانیه ای گفته است: انتظار می رود کل ذخیره راهبردی گندم به ۱.۵ میلیون تن برسد در حالی که نیاز عراق ۶.۵ میلیون تن است.
«محمد شیاع السودانی» افزوده است که برخی کشورهای منطقه ای فقیرتر از عراق توانسته اند ذخیره راهبردی گندم را برای ۶ تا ۹ ماه تامین کنند در حالی که عراق، تنها برای یک ماه آینده توانسته است، ذخیره گندم را تدارک ببیند.
وی اضافه کرده است که عراق، نیازمند ۵ میلیون تن گندم اضافی است تا در حاشیه امن برای ۹ ماه آینده قرار گیرد.
این مقام عراقی نیز در سایه بحران جهانی گندم و ضعف وزارت بازرگانی عراق در تامین این مقدار و فساد اقتصادی موجود در ساختار اداری عراق، تامین این میزان از گندم را بعید دانسته است.
السودانی راه حل های فوری برای عبور از بحران مطرح کرده که شامل ایجاد یک کمیته عالی وزارتی متشکل از تعدادی وزارتخانه ذیربط برای خرید فوری گندم، تخصیص اعتبارات لازم، پرداخت فوری مطالبات کشاورزان و خرید انحصاری گندم توسط دولت از کشاورزان و تهیه یک طرح برای فصل کشاورزی زمستانه ۲۰۲۲ – ۲۰۲۳ است.
طرح امنیت غذایی در بوته نقد سیاسی
دولت عراق برای مقابله با شرایط موجود، طرح «امنیت غذایی» را مطرح کرده که این طرح نیز با انتقادات سیاسی متعددی مواجه شده و برخی معتقدند بیش از این که یک طرح عملی برای حفظ امنیت غذایی مردم عراق باشد، دولت می کوشد از آن به عنوان جایگزینی برای بودجه سالانه بهره ببرد.
«عالیه نصیف» نماینده پارلمان عراق، اخیرا در یک مصاحبه تلویزیونی گفته است که دولت عراق برای طرح امنیت غذایی ۲۸ میلیارد دلار اختصاص داده در حالی که این رقم، معادل بودجه برخی کشورهای همجوار عراق است.
وی دولت را متهم کرده است که می خواهد به جای بودجه سالانه که هنوز به پارلمان ارائه نشده، طرح امنیت غذایی را جایگزین کند تا به این ترتیب از مسئولیت طرح لایحه بودجه، شانه خالی کرده باشد.
برخی ناظران، طرح امنیت غذایی را با توجه به انتقادات صورت گرفته و مشکلات زیرساختی از جمله فساد اداری و مالی که این کشور از آن رنج می برد، فاقد تضمین های لازم برای تامین امنیت غذایی عراق دانسته اند به خصوص که دولت فعلی، دولت پیشبرد امور است و صلاحیت های یک دولت تام الاختیار را ندارد.
به اعتقاد صاحب نظران، بن بست سیاسی بعد از گذشت هفت ماه از انتخابات پارلمانی و عدم تشکیل دولت جدید و گسترش ناهنجاری های اجتماعی از جمله نزاع های عشایری، فساد اداری و مالی به علاوه گرانی و افزایش آمار بیکاری در کشور، بیش از پیش، امید به عبور از دهلیز طولانی و تاریک بحران های پیش روی عراق را کم سوتر کرده است.
سرگشته در غبار
در کنار این شرایط، گزارش وزارت بهداشت و زیست شناسی عراق نیز حاکی است که تعداد روزهای غبارآلود این کشور در نتیجه توفان های خاک به ۳۰۰ روز در سال تا ۲۰۵۰ خواهد رسید.
عراق در همین یکماه اخیر با هفت مورد توفان خاک شدید مواجه بوده که در اغلب آنها، به دلیل شدت توفان، آسمان بسیاری از استان های جنوب و مرکز، نارنجی رنگ شد و بر اثر آن بالغ بر پنج هزار نفر در نتیجه خفگی و تنگی نفس در بیمارستان ها بستری شدند و دستکم یک نفر جان خود را از دست داد.
تشنگی در سرزمین میان رودان؛ ساعت زمین شنی می شود؟
بسیاری در عراق وقتی این روزها، قعر بیرون زده دو رودخانه دجله و فرات را می بینند به یاد روایت هایی می افتند که آخر الزمان را با نمایان شدن ته رود فرات مرتبط کرده است و در برابر تبعات سنگین این وضعیت، هیچ قدرتی برای تغییر شرایط در خود نمی بینند، جز اینکه دست های دعا را به درگاه حق تعالی برای در امان ماندن از روزهای سخت بلند کنند؛ روزهایی که نه تنها عراق، بلکه جهان را تهدید می کند؛ ساعت های سرگردانی و خفگی در غبار، گرسنگی و تشنگی بر کرانه رودهایی که دیگر رود نیست؛ دریاچه هایی که نمکزار است؛ هورهای سالیان دور در بین النهرینی که تلماسه ها، آخرین جلوه های تمدنی آن را می پوشاند و روایت شکوفایی آن در عصری طلایی، مثل قصه های هزار و یکشب شهرزاد در بغداد، افسانه ای می شود در گوش باد.
ساعت زمین خوب کار نمی کند؛ چرخ دنده هایش خاک گرفته اند و یا شاید ساعت شنی شده است برای شمارش معکوس حیات. نیاید آن روز و چنین مباد. همه ما در قبال تمام زمین به عنوان امانت خدا و بستر امن معیشت بشری مسئولیم.