تغییر تمرکز ژئوپلیتیکی در تنش‌ها میان غرب و روسیه: تحولات قزاقستان و دست‌های پشت پرده برای انقلاب رنگی در این کشور

سرویس جنگ نرم حلقه وصل - مرکز پژوهش‌های جهانی‌شدن «گلوبال ریسرچ» در گزارشی به قلم اندرو کوریبکو و لوکاس آلمیدا به تحولات قزاقستان پرداخت و نوشت: موج عجیبی از اعتراضات در نخستین هفته سال ۲۰۲۲ قزاقستان را در هم نوردید و کل ساختار اجتماعی این کشور را از خود متأثر ساخت. بهانه عمومی برای راهپیمایی همانا نارضایتی مردمی از افزایش قیمت سوخت در آن کشور است، اما حتی با آنکه دولت قیمت‌ها را کاهش داد، اعتراضات متوقف نشده‌اند. این نوع سوخت عموماً در قزاقستان با قیمت پایین‌تر به‌عنوان جایگزین بنزین استفاده می‌شود که قیمت بالاتری دارد. روز شنبه در نخستین روز سال نو، دولت قزاقستان قانون افزایش قیمت گاز را تصویب کرد، قانونی که شاید با شکل‌گیری اعتراضات به یک بحران اجتماعی جدی دامن زد. این امر نشان می‌دهد که احتمالاً منافع بزرگ‌تری این وسط مطرح هستند. با توجه به اهمیت راهبردی قزاقستان، برخی تحلیلگران به مداخله عوامل آمریکا و ترکیه مظنونند. آمریکا و ترکیه علاقه‌مند به  ایجاد بی‌ثباتی و تنش در آسیای میانه و متعاقباً اثرگذاری بر مسکو و پکن هستند.

مخاطبان گرامی، آنچه در ادامه می‌خوانید صرفاً ترجمه گزیده گزارش‌ها و مقالات مذکور است و محتوا و ادعاهای مطرح‌شده در این گزارش صرفاً جهت تحلیل و بررسی رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی منتشر شده است و هرگونه ادعا و القائات احتمالی این مقالات هرگز مورد تأیید حلقه وصل نیست.

تلاش واشنگتن برای به چالش کشیدن مأموریت صلح‌بانی سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان

این اندیشکده کانادایی با اشاره به تلاش‌های آمریکا برای اعتبارزدایی از اقدامات مسکو و تلاش کاخ سفید برای مداخله در امور منطقه می‌نویسد: جن ساکی دبیر مطبوعاتی کاخ سفید روز پنجشنبه به پرسشی درباره قزاقستان پاسخ داد که متن این سؤال و جواب برگرفته از وب‌سایت رسمی کاخ سفید به شرح زیر است:

«سؤال: و اما در خصوص اوضاع قزاقستان، آیا آنچه که دارد در آنجا رخ می‌دهد، تکاپوی گفتگوها میان آمریکا و روسیه که هفته آینده آغاز می‌شوند را از طرف آمریکا تغییر می‌دهد؟ آیا این تفکر مطرح است که در شرایطی که قزاقستان درگیر این بحران است، احتمال کمتری وجود دارد که پوتین به اوکراین حمله کند؟

ساکی: خب، بگذارید به دو نکته اشاره کنم. نخست، برای اینکه شما را از آخرین تحولات مطلع کنم ــ و شما شاید خودتان شاهد بوده باشید ــ امروز، بلینکن وزیر امور خارجه گفتگوی تلفنی مفیدی با وزیر امور خارجه قزاقستان داشت و در جریان آن بار دیگر بر حمایت کامل آمریکا از نهادهای مشروطه قزاقستان، حقوق بشر، آزادی رسانه‌ها، از جمله از طریق برقراری مجدد خدمات اینترنتی، و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز بحران توأم با رعایت حقوق تأکید کرد.

یک سری از اخبار درباره نیروهای صلح‌بانی ــ از طرف روسیه ــ منتشر شده‌اند که فکر می‌کنم شما به آنها اشاره دارید. ما اخبار در خصوص اعزام نیروهای صلح‌بانی سازمان پیمان امنیت جمعی به قزاقستان را به دقت دنبال می‌کنیم. ما در خصوص ماهیت این درخواست و اینکه آیا چنین چیزی یک دعوت مشروع بوده یا نه، سؤالاتی داریم. در حال حاضر در این خصوص چیزی نمی‌دانیم.

البته، دنیا نظاره‌گر خواهد بود و هرگونه نقض حقوق بشر و اقداماتی که ممکن است به مثابه مقدمه‌چینی به منظور تصرف نهادهای قزاقستان باشند را زیر نظر خواهد گرفت. ما در حمایت از یک راه‌حل مسالمت‌آمیز، از نیروهای صلح‌بانی سازمان پیمان امنیت جمعی و نیروهای مجری قانون می‌خواهیم تا از تعهدات بین‌المللی در خصوص حقوق بشر تبعیت کنند.»

قابل پیش‌بینی بود که غرب به رهبری آمریکا هراس افکنی خواهد کرد

گلوبال ریسرچ اذعان کرد: او یا هیچکس دیگری عملاً در جایگاهی نیست که بخواهد مشروعیت مأموریت صلح‌بانی سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان را زیر سؤال ببرد. اردوگاهِ تحت رهبریِ روسیه مشغول مداخله محدود به درخواست توقایف رئیس‌جمهور قزاقستان است که دولت آمریکا نیز او را به رسمیت می‌شناسد. همچنین، هیچگونه نگرانی معتبری در خصوص نقض حقوق بشر از طرف سازمان پیمان امنیت جمعی مطرح نیست، هرچند قابل پیش‌بینی بود که غرب به رهبری آمریکا در خصوص چنین سناریویی هراس افکنی خواهد کرد و دست به تلاش مذبوحانه‌ای خواهد زد تا این عملیات را بی‌اعتبار سازد. واشنگتن خوش ندارد که مسکو از دموکراسی راستین در قزاقستان حمایت کند، چرا که چنین چیزی با هر آنچه که دولت آمریکا تاکنون درباره روسیه گفته است، مغایرت دارد.

مأموریت سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان عکسِ سیاست تغییر حکومت آمریکاست

در تشریح این موضوع باید گفت که مأموریت سازمان پیمان امنیت جمعی در قزاقستان مبتنی بر «تقویت حکومت» و عکسِ سیاست تغییر حکومت آمریکاست. ذکر این نکته ضروری است که «دولت پنهان» ِ ضد روسِ آمریکا ممکن است در قالب یک قمار مذبوحانه، جنگ ترکیبی توأم با ترس و وحشت ضد قزاقستان را شتاب بخشیده باشد کرده باشد تا بدین طریق در گفتگوهای آتی بر سر کاستن از تنش‌ها پیرامون بحران موشکی اعلام‌نشده آمریکا در اروپا کارشکنی کند. حتی اگر دولت بایدن این عملیات را تائید نکرده باشد، باز هم خواهان آن است که از واکنش روسیه به‌عنوان بخشی از پیکار اطلاعاتی علیه روسیه بهره‌برداری کند.

سازمان پیمان امنیت جمعی به قزاقستان دعوت شد و به آن کشور حمله نکرد، برخلاف ناتو که به افغانستان، عراق، و استان خودمختار کوزوو و متوهیای صربستان حمله کرد. ائتلافِ تحت رهبری آمریکا «مأموریت‌های صلح‌بانی» خود را در این مناطق به اجرا گذاشت و این مأموریت در کوزوو و متوهیا کماکان ادامه دارد. نکته مهم اینکه، هیچگونه پویشی به منظور ایجاد «شوک و حیرت» قبل از مداخله سازمان پیمان امنیت جمعی به اجرا گذاشته نشد و این سازمان دولت قزاقستان را سرنگون نکرد و یک حکومت دست‌نشانده را جایگزین آن نساخت. تضاد میان مأموریت در قزاقستان تحت رهبری روسیه و مأموریت‌های تحت رهبری آمریکا در مناطق فوق‌الذکر به شدت از قدرت نرم آمریکا می‌کاهد.

روسیه عملاً دارد دموکراسی قزاقستان را نجات می‌دهد

الگوی دموکراسی ملی قزاقستان از طرف تروریست‌هایی که رسالتشان تغییر حکومت است و یک جنگ ترکیبی ضد این کشورِ برخوردار از موقعیت جغرافیایی ـ راهبردی در آسیای میانه به راه انداخته‌اند، در معرض تهدید قرار دارد. مردم قزاقستان عملاً در هراس از تروریست‌هایی بسر می‌برند که بزرگ‌ترین شهر کشورشان را فقط ظرف چند ساعت تصرف کردند، امری که پنجم ژانویه را برای قزاقستان از ششم ژانویه برای آمریکا بدتر نمود. حمله به مأموران سرویس‌های امنیتی (چه برسد به سر بریدن آنها)، تصرف و آتش زدن ساختمان‌های دولتی، و حتی در دست گرفتن کنترل یک فرودگاه مسلماً نه به منزله «اعتراضات مسالمت‌آمیز در حمایت از دموکراسی»، بلکه به مثابه اقدامات تروریستی هستند.

در ادامه این گزارش آمده است: بنابراین، روسیه عملاً دارد دموکراسی قزاقستان را نجات می‌دهد، مردم آن کشور که به ناگاه در چنگال حاکمیت وحشت گرفتار آمده‌اند را آزاد می‌سازد، و ثبات در منطقه برقرار می‌کند. این نگرش بی‌طرفانه موجب بی‌اعتباری روایت جعلی آمریکا می‌شود که روسیه را یک «بی‌ثبات‌کننده ضد دموکراتیک در منطقه» معرفی می‌کند. به همین خاطر بود که ساکی این‌چنین مذبوحانه تلاش کرد تا مأموریت صلح‌بانی روسیه در قزاقستان را بدنام کند. او نباید اجازه دهد که روسیه وجهه خوبی از خودش به نمایش بگذارد تا مبادا توده‌های مردم در سرتاسر دنیا پیکار اطلاعاتی که کشور متبوع وی ضد روسیه به راه انداخته است را زیر سؤال ببرند.

مأموریت صلح‌بانی روسیه مسالمت‌آمیزتر از «مأموریت‌های صلح‌بانی» آمریکاست

هرچه که مردم به واقعیت ورای رویدادهای جاری در قزاقستان بیشتر پی ببرند، بیشتر متوجه خواهند شد که مأموریت صلح‌بانی ضد تروریستی و دموکراسی‌خواهانه روسیه مسالمت‌آمیزتر، دموکراتیک‌تر، و ثبات‌بخش‌تر از «مأموریت‌های صلح‌بانی» آمریکاست. این مأموریت‌های صلح‌بانی آمریکاست که مشروعیتشان باید زیر سؤال برود و نقض گسترده ابتدایی‌ترین حقوق بشر به دست سربازانش باید جداً مایه نگرانی باشد. آمریکا هر کجا که در راستای سرنگون‌سازی دیگر دولت‌ها مداخله می‌کند، از خود کشتار، ویرانی، و سرخوردگی به جای می‌گذارد، در حالی که عملیات روسیه در قزاقستان قانونی، صلح‌آمیز، و ثبات‌بخش است.

مناطقی که در کانون بیشترین اعتراضات قرار دارند، شهر جانااوزن و استان آق‌تاو هستند که بیشترین میزان سوخت را تولید می‌کنند. تظاهرات به سرعت به آلماتی بزرگ‌ترین شهر قزاقستان کشیده شد که حدود ۸ درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده است. وضعیت به‌طور کامل از کنترل مقامات خارج شد و آتش زدن خودروها، چپاول، اشغال ساختمان‌های دولتی، تخریب، و حمله به پلیس و غیرنظامیان به کشته و زخمی شدن تعداد نامشخصی از مردم منجر گردید.

اقدامات دولت قزاقستان برای کاستن از بحران

دولت تحت فشارهای شدید تدابیری را به منظور کاستن از بحران اعلام کرد. قیمت گاز به میزان قابل توجهی کاهش یافت و به ۱۱/۰ دلار در هر لیتر در مناطقی نظیر مانگیستاو رسید ــ همان جایی که شهر آق‌تاو واقع گردیده است. با این حال، چنین چیزی برای مهار خشونت معترضان کافی نبود و معترضان به تخریب و برهم زدن نظم عمومی ادامه دادند. معترضان به فرودگاه آلماتی یورش بردند و آنجا را اشغال کردند که این امر موجب دردسر و زحمت فراوان برای مردم محلی شد. این مسئله ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور را حتی بیش از پیش در معرض تهدید قرار داد. بخشی از دولت در برابر فشارها تسلیم شد و این امر به استعفای عسکر مامین نخست‌وزیر قزاقستان انجامید. از سوی دیگر، قاسم جومارت توقایف رئیس‌جمهور قزاقستان وضعیت اضطراری اعلام کرد و وعده پاسخ قاطع به معترضان را داد.

رئیس‌جمهور از سازمان پیمان امنیت جمعی ــ ائتلافی متشکل از روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان، و تاجیکستان ــ خواست تا به برقراری مجدد نظم در آن کشور کمک کنند. کمک فوراً از راه رسید و نیروها، خودروها، و تجهیزات در راستای کمک به نیروهای امنیتی قزاق جهت در دست گرفتن مجدد کنترل شهرها اعزام شدند. زدوخوردها شدید بوده‌اند و بسیاری از موارد مرگ‌ومیر گزارش شده‌اند. بسیاری از معترضان از سلاح استفاده می‌کنند و با بهره‌گیری از تاکتیک‌های چریکی با مأموران امنیتی مقابله می‌کنند. عملکرد سازمان پیمان امنیت جمعی در راستای کاهش هرج‌ومرج مؤثر بوده است، اما انتظار نمی‌رود که خشونت به این زودی‌ها پایان یابد.

گروه‌های خارجی مشغول مداخله و دامن زدن به یک انقلاب رنگی احتمالی

این پایگاه تحلیلی در بخش دیگری از این گزارش مدعی شد: در مواجهه با چنین وضعیتی، عملاً نمی‌توان به احتمال مداخله خارجی ظنین نشد. به‌طور مشهود، این امکان وجود دارد که اعتراضات به صورت خودجوش رقم خورده باشند و مردم از قیمت‌ها ناراضی باشند، اما به وضوح چیزی فراتر از نارضایتی مردمی این وسط مطرح است. اینکه مردم به این‌چنین اقدامات خشونت‌آمیزی حتی پس از تن دادن دولت به برخی خواسته‌هایشان ادامه دهند، امری معمول نیست ــ قیمت گاز کاهش یافته است. همچنین، استفاده افراطی از زور ضد پلیس و پرسنل نظامی به نظر یک رویه معمول نزد اجتماعات مردمی نیست. احتمال آن بسیار است که چیزی به‌جز نارضایتی مردمی در میان باشد و گروه‌های خارجی مشغول مداخله در اوضاع باشند تا از تنش‌ها نهایت بهره را ببرند و به یک انقلاب رنگی احتمالی دامن بزنند.

آمریکا و ترکیه خواهان تضعیف نفوذ روسیه و چین در منطقه هستند

آمریکا و ترکیه بیش از هر کشور دیگری به اوضاع این‌چنینی در قزاقستان علاقه‌مند هستند. هر دو کشور قویاً به کسب نفوذ در آسیای میانه در دوران پساشوروی علاقه دارند و به همین خاطر، خواهان تضعیف نفوذ روسیه و چین در منطقه هستند. قزاقستان به نظر یک نقطه به شدت راهبردی است، چرا که در مجاورت روسیه و منطقه سین‌کیانگ چین قرار دارد. پکن مطمئناً بیم آن را دارد که وقوع انقلاب رنگی در قزاقستان به موجی از شورش‌ها در آسیای میانه دامن بزند، چرا که چنین چیزی به معنای احتمال قیام اویغورها خواهد بود. مسکو نیز به همین منوال بیم آن را دارد که منطقه پساشوروی به‌طور کامل در ورطه بی‌ثباتی فرو غلتد. منطقه مزبور بخش‌های بزرگی از قلمرو مرزی و محیط راهبردی روسیه را در بر می‌گیرد.

آمریکا در حال حاضر به دنبال افزایش تعداد پایگاه‌های نظامی خود در کشورهای واقع در آسیای میانه است تا کمبود نیروهای آمریکایی در منطقه را پس از شکست در کابل جبران کند. آنکارا به نوبه خود خواهان گسترش حضور خود در آسیای میانه در قالب بخشی از ژئوپلتیک پان‌ترکی خود است. با توجه به این موارد، قزاقستان به یک منفعت مشترک برای آمریکایی‌ها و ترک‌ها تبدیل شده برای آنکه در آنجا به‌عنوان عوامل بی‌ثبات ساز عمل کنند و به یکپارچگی اوراسیا صدمه بزنند، آن‌هم درست در مقطعی که پیوندهای نزدیک‌تری میان روسیه و چین شکل گرفته‌اند.

تغییر تمرکز ژئوپلیتیکی در تنش‌ها میان غرب و روسیه

گذشته از این، باید به خاطر داشت که اجلاسی میان ناتو و روسیه در رابطه با موضوع اوکراین به زودی برگزار خواهد شد. با توجه به این مسئله، این امکان وجود دارد که واشنگتن مشغول ارسال این پیام برای مسکو باشد که مایل به مذاکره در خصوص وضعیت در شرق اروپاست، اما در عوض فعالیت‌های خویش در آسیای میانه را شدت خواهد بخشید ــ معنای چنین چیزی تغییر تمرکز ژئوپلیتیکی در تنش‌ها میان غرب و روسیه است.

 هدف واقعی ناتو ایجاد بی‌ثباتی در منطقه است

گلوبال ریسرچ در پایان نتیجه‌گیری کرد: در حقیقت، احتمالات بسیاری وجود دارند. قزاقستان از اهمیت راهبردی فوق‌العاده‌ای برخوردار است و به احتمال بسیار زیاد، حد و حدودی از مداخله خارجی به زودی برملا خواهد شد. دولت روسیه پیشاپیش با صدور یک بیانیه علنی خواستار آن شده که هیچ دولتی در بحران قزاقستان دخالت نکند و اینکه قزاقستان مشکلاتش را خودش حل خواهد کرد. در قالب محتمل‌ترین وضعیت، بحران به زودی فروکش خواهد کرد و نقشه انقلاب رنگی شکست خواهد خورد، چرا که هدف واقعی ناتو نه دامن زدن به جنگ تمام و عیار، بلکه ایجاد بی‌ثباتی در منطقه است. با توجه به آنکه سازمان پیمان امنیت جمعی پیشاپیش دست به مداخله زده است، احتمال آن نمی‌رود که غرب علاقه‌مند به مسلح‌سازی بیش از پیش معترضان و رقم زدن یک جنگ احتمالی باشد.

علیرغم امکان فروکش کردن اعتراضات، یک پیام واضح و روشن از اعتراضات برداشت می‌شود: ناتو آماده است در آسیای میانه قویاً دست به اقدام بزند. این بزرگ‌ترین چالشی است که پروژه یکپارچه‌سازی اوراسیا در برابر خود خواهد دید.