در حسرت سینمای شهید و جلاد

سرویس معرفی: چند سال پیش بود که وحید جلیلی با حضور در یک برنامه تلویزیونی با گلایه از بی‌توجهی سینمای ایران به موضوع مهمی همچون ترور شهید رجایی، گفت: «انقلاب اسلامی در حوزه هنر میلیون‌ها سوژه برای قالب‌های هنری داشت؛ اصلا فرض کنیم ما در این کشور حزب‌اللهی نداشتیم و علاقه‌ای هم به ایران نداریم ولی شخصیتی مانند شهید رجایی دراماتیک است و کسی بوده که یک زمانی کاسه و بشقاب می‌فروخته و بعدها رئیس‌جمهور یک کشوری شده است و 34 سال از شهادت مظلومانه او گذشته اما در این سینما یک فیلم داستانی درباره‌اش ساخته نشده است. ما چندین فیلم در رابطه با «آلنده» در تلویزیون خودمان دیده‌ایم اما باید بدانیم که شهید رجایی از آن شخصیت که کمتر نیست و این مسائل در حالی است که سینمای ما در تولید، جزو 10 سینمای برتر است». حرف‌هایی که در آن زمان در میان انبوهی از خبرهای ریز و درشت سیاسی و اقتصادی گم شد تا هنوز بعد از گذشت چند سال کارنامه سینمای ایران در برابر نام شهیدانی همچون رجایی نمره‌ای جز صفر دریافت نکند. یکم مرداد، سالروز شهادت شهید داریوش رضایی‌نژاد، دانشمند هسته‌ای کشورمان که در یک عملیات تروریستی به شهادت رسید، بهانه‌ای شد تا در گزارشی به این موضوع بپردازیم که چرا ساخت فیلم‌هایی با موضوع ترور شخصیت‌های ملی اهمیت دارد و کارنامه سینمای جهان در مواجهه با این موضوع چیست؟

بازخوانی رنج‌های یک ملت
اولین نکته در ارتباط با سوژه «ترور»، گره خوردن این سوژه با تاریخ است؛ تاریخی که همواره به عنوان یکی از غنی‌ترین و دست‌یافتنی‌ترین منابع برای ساخت آثار سینمایی در جهان مورد استفاده بوده است. جالب اینکه بسیاری از ترورهای انجام شده در کشورمان به نوعی با مقاطع حساس سیاسی و تاریخی کشور و حوادث آن دوره گره خورده‌اند و پرداختن به سوژه ترور شخصیت‌ها می‌تواند بهانه‌ای برای مرور آن مقاطع و وقایع آن بر پرده سینما باشد؛ مقاطعی که بازخوانی اتفاقات آن علاوه بر اینکه می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان جذاب باشد، فرصتی برای مرور هنرمندانه برخی از رنج‌هایی است که ملت ایران برای رسیدن به جایگاه عزتمندانه امروزی خود آنها را تحمل کرده و مرور آن بویژه برای نسل جدید از اهمیت بالایی برخوردار است.

جمع همه فضایل!
بهترین تعبیر در ارتباط با فیلم‌های مبتنی بر سوژه «ترور» از زاویه نگاه حرفه‌ای و سینمایی آن است که بگوییم آثار تولید شده در این ژانر، اگر منطبق بر اصول تولید درام‌های سینمایی ساخته شوند، یکی از کامل‌ترین نوع این قبیل آثار خواهند بود؛ به تعبیر بهتر فیلم‌هایی که با موضوع ترور ساخته می‌شوند، از یک سو در دل قصه خود هم ظرفیت استفاده از عنصر «تعلیق» به عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر افزایش جذابیت یک اثر سینمایی را دارند و هم پتانسیل خلق «قهرمان و ضدقهرمان» و ایجاد «کشمکش» را در خود جای داده‌اند؛ عناصری که همه ابزاری برای جذاب‌تر شدن قصه یک اثر سینمایی هستند و فیلم‌هایی که داستانی در ارتباط با ترور دارند، ظرفیت بهره‌گیری از همه این عناصر را برای مهیج‌تر شدن قصه خود دارند. از سوی دیگر، همواره سینمای تاریخی بهترین بهانه کشمکش‌های ایدئولوژیک در سینماست؛ کشمکش‌هایی که اگر به زبان امروزه روایت شوند ممکن است سوء برداشت‌ها و اختلاف‌های زیادی را با خود به همراه بیاورند، در حالی که تجربه ثابت کرده است تاریخ بستری مناسب بوده تا اندیشه‌های کارگردان و حرف‌های جدی در خلال آن به میان آیند. نمونه بارز این رویداد به مجموعه‌هایی نظیر «مختارنامه» و «کیف انگلیسی» بازمی‌گردد که نبرد سیاست‌ها و آموزه‌های تاریخ به زبانی لطیف و غیرمستقیم روایت می‌شوند. سوژه ترور با 17 هزار قربانی در تاریخ جمهوری اسلامی می‌تواند زمینه‌ای را فراهم کند تا نبرد بین دشمنان و دردمندان کشور به زبان تصویر تبیین شود. شناخت گروه‌های تروریستی چون فرقان، مجاهدین خلق و... با روایت جنایت‌های آنان می‌تواند در بستر سینما برای مخاطبان عام جذاب و آموزنده باشد. از سوی دیگر، شخصیت‌های برجسته و کم‌نظیری در سال‌های ابتدایی انقلاب ترور شدند که خلأ وجود آنها در سال‌های طولانی بشدت احساس می‌شد. بار دراماتیک تروریسم در معرفی این چهره‌ها که می‌توان از آنها به قهرمان‌های واقعی نیز تعبیر کرد، از اهمیت بالایی برخوردار است، این در حالی است که تعداد بالای این شهدای بزرگ در کنار کم‌کاری سینما موجب شده عملا بازنمایی قابل توجهی از آنها روی پرده سینما نداشته باشیم.

چهره‌هایی که همچنان مهجورند
با مروری ساده بر تاریخ کشورهای جهان می‌توان براحتی این ادعا را مطرح کرد که جمهوری اسلامی ایران همواره یکی از بزرگ‌ترین قربانیان تروریسم در جهان بوده است؛ کشوری با بیش از 17 هزار شهید ترور که بخش مهمی از آنها را چهره‌های ملی و سرشناس تشکیل می‌دهند. با نگاهی به فهرست این شهدا در میان آنها نام‌هایی دیده می‌شوند که هر کدام به خودی خود توانایی تبدیل به سوژه تولید چند اثر سینمایی را دارند.

1- سپهبد قرنی: نخستین‌ قربانی سرشناس ترور بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ولی‌الله قرنی، نخستین ‌رئیس ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران بود که سوم اردیبهشت 58 توسط گروه فرقان در منزل خود ترور شد.

2- مرتضی مطهری: استاد مرتضی مطهری استاد دانشگاه تهران و از برجسته‌ترین اندیشمندهای انقلاب اسلامی بود که در 11 اردیبهشت سال 58 در تاریکی شب و پس از جلسه‌ای که در منزل یدالله سحابی حضور داشت،  مورد حمله 3 تن از اعضای گروه فرقان قرار گرفت و به شهادت رسید.

3- محمد مفتح: شهید محمد مفتح از دیگر اندیشمندان انقلاب اسلامی بود که ریاست دانشکده الهیات دانشگاه تهران را برعهده داشت. ایشان علاوه بر تلمذ نزد امام خمینی و علامه طباطبایی، فلسفه را به صورت جدی در دانشگاه دنبال کرد. شهید مفتح در ۲۷ آذر ۱۳۵۸ هنگام ورود به دانشگاه تهران توسط گروه فرقان هدف گلوله قرار گرفت و در مقابل دانشکده الهیات دانشگاه تهران با رگبار گلوله کشته شد.

4- محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر: حادثه انفجار دفتر نخست‌وزیری روز 8 شهریور 60 یکی از روزهای تلخ جمهوری اسلامی بود. کمتر از یک ماه از ریاست‌جمهوری محمدعلی رجایی می‌گذشت که در محل جلسه فوق‌العاده دولت انفجار مهیبی رخ داد و ایشان به همراه محمدجواد باهنر، نخست‌وزیر دولت خود به شهادت رسیدند.

5- سیدمحمد بهشتی: دکتر بهشتی شامگاه ۷ تیر سال 60 در جنایت بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی از سوی سازمان مجاهدین خلق حین سخنرانی در تالار حزب جمهوری اسلامی به شهادت رسید. فیلم «ماجرای نیمروز» اشاره اولیه‌ای به ماجرای شهادت شهید بهشتی و شهید رجایی داشته است.

6- علی صیادشیرازی: مجاهدین خلق در یکی از بی‌رحمانه‌ترین ترور‌های خود، فرمانده ارتش جمهوری اسلامی ایران را در برابر چشمان فرزندش به گلوله بستند. شهید صیاد شیرازی بامداد ۲۱ فروردین ۱۳۷۸ به وسیله عوامل مسلح سازمان مجاهدین خلق در پوشش رفتگر، مقابل منزل مسکونی‌اش ترور شد.

7- اسدالله لاجوردی: دادستان انقلاب و رئیس زندان اوین که مجاهدین خلق از وی کینه بسیاری به همراه داشتند در نخستین روز شهریور 1377 و در حالی که شهید لاجوردی در بازار تهران مشغول کار بود، توسط نیروهای این سازمان ترور شد.

8- حسن آیت: شهید حسن آیت، عضو حزب زحمتکشان ملت ایران و عضو هیات رئیسه مجلس خبرگان قانون اساسی و نماینده تهران در دوره اول مجلس شورای اسلامی بود که سخنرانی‌های جنجالی بسیاری را در تاریخ به نام خود ثبت کرده است. وی صبح روز چهارشنبه ۱۴ مرداد ۱۳۶۰ (5 هفته پس از واقعه هفتم تیر) در مقابل منزلش در مرکز تهران با شلیک ۶۵ گلوله به شهادت رسید. تاکنون مشخص نشده است که ترور آیت با دستور و به واسطه چه کسانی انجام شده است.

9- شهدای محراب: تاریخ انقلاب شهدای محراب زیادی را به اسلام تقدیم کرده است. آیت‌الله محمد‌علی قاضی طباطبایی از نخستین‌ شهدای محراب بود که به امامت جمعه تبریز منصوب شد. آیت‌الله قاضی‌طباطبایی ۱۰ آبان ۱۳۵۸ش مصادف با عید قربان، بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء در راه مراجعت به منزل، توسط یکی از اعضای گروهک فرقان در خیابان مورد حمله قرار گرفت و به شهادت رسید. اما به نظر می‌رسید شهادت همچنان در رگ امام جمعه‌های تبریز جاری است، چرا که  شهید مدنی نیز بعدازظهر جمعه 20 شهریور 60  پس از آنکه خطبه‌های نماز جمعه به پایان رسید توسط منافقین به شهادت رسید. شهید صدوقی، امام جمعه یزد دهم ماه رمضان مطابق با 11 تیرماه 61 پس از ادای نماز جمعه به دست منافقین به شهادت رسید. شهید عبدالحسین دستغیب، امام جمعه شیراز نیز روز 20 آذرماه 60 هنگام رفتن به نماز جمعه به شهادت رسید. همچنین آیت‌الله اشرفی‌اصفهانی سال ۱۳۶۰ و در روز ۲۲ ماه مبارک رمضان در حال رفتن به مسجد جهت اقامه نماز ظهر توسط منافقین به شهادت رسید.

10- شهدای هسته‌ای: شهید مسعود علیمحمدی، استاد فیزیک دانشگاه تهران بود که ۲۲ دی‌ماه ۱۳۸۸ و در ۵۰ سالگی، هنگام بیرون آمدن از منزلش بر اثر انفجار یک بمب کنترل از راه دور ترور شد. شهید مصطفی احمدی‌روشن، معاون بازرگانی سایت هسته‌ای نطنز بود که پس از خروج از منزل توسط یک موتوسیکلت‌سوار با چسباندن یک بمب مغناطیسی در خیابان گل‌نبی تهران (میدان کتابی) ترور شد. رضا قشقایی نیز از همراهان وی بود که او نیز به مقام شهادت نایل شد. مجید شهریاری، استاد دانشگاه شهید بهشتی، فیزیکدان و دانشمند هسته‌ای بود که در تاریخ ۸ آذر ۱۳۸۹ به واسطه اتصال بمب مغناطیسی به خودروی وی به مقام شهادت رسید. داریوش رضایی‌نژاد، دانشجوی دکترای مهندسی برق دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی بود که اول مرداد ۱۳۹۰ و در ۳۵ سالگی به ضرب گلوله در مقابل منزلش و در برابر چشمان همسر و دختر خردسالش به شهادت رسید. در میان آثار سینمایی که پیرامون شهادت دانشمندان هسته‌ای تولید شده است، فیلم «روباه» اثر بهروز افخمی به عنوان اثری شاخص اما نه چندان باکیفیت دیده می‌شود.

دریغ از هالیوود!
هر چه سینمای ما در پرداختن به سوژه‌های مرتبط با موضوع «ترور» بویژه طی چند سال اخیر کم‌کار بوده است، سینمای جهان دست پُری در این حوزه دارد. آثاری که برخی از آنها هنوز هم با گذشت چندین سال‌ها در شمار برترین آثار سینمای جهان جای می‌گیرند و البته در زمان ساخت نیز از جانب جامعه هنری و سینمایی غرب مورد استقبال قرار گرفتند. موضوعی که بدون شک در ایجاد انگیزه برای سایر سینماگران برای دست گذاشتن بر چنین سوژه‌هایی موثر بوده است. در ادامه به معرفی برخی از این آثار به عنوان مشتی نمونه خروار می‌پردازیم.

جی‌اف‌کی
«جی‌اف‌کی» فیلمی مهیج تاریخی به کارگردانی اولیور استون است. اثری خوش‌ساخت و مهیج که برمبنای یک داستان واقعی به موضوع ترور جان اف کندی، رئیس‌جمهور سال‌های نه چندان دور آمریکا می‌پردازد. نقش اول این فیلم را کوین کاستنر بازی می‌کند که بازپرس بخش قضایی است. این فیلم نامزد دریافت 8 جایزه اسکار شد که در نهایت 2 جایزه در بخش تدوین و فیلمبرداری را به دست آورد.

جکی
«جکی» عنوان فیلم دیگری است که به موضوع ترور جان اف کندی، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا می‌پردازد. داستانی که این بار از زاویه دید همسر او یعنی ژاکلین کندی اوناسیس و زمانی که او به عنوان بانوی اول ایالات متحده در کاخ سفید به سر می‌برد، روایت می‌شود. در این فیلم بازیگرانی همچون ناتالی پورتمن، گرتا گرویگ و جان هرت ایفای نقش می‌کنند.

لینکلن
آبراهام لینکلن دیگر رئیس‌جمهور آمریکاست که پس از ترورش در سال 1865، بارها سوژه تولید آثار سینمایی شد. «لینکلن» و «توطئه‌گر» تنها دو نمونه از آثاری است که به زندگی لیکلن و ترور او می‌پردازند. در جوایز اسکار سال 2012 فیلم لینکلن نامزد دریافت ۱۲ جایزه اسکار از جمله جایزه بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بازیگر نقش اول مرد، نقش مکمل زن و نقش مکمل مرد شد و دو اسکار بهترین بازیگر نقش اول مرد (دنیل دی لوییس) و بهترین کارگردانی هنری (استیون اسپیلبرگ) را دریافت کرد.

روز شغال
شارل دوگل، رئیس‌جمهور سرشناس فرانسه بود که با وجود آنکه به مرگ طبیعی از دنیا رفت به واسطه فعالیت‌های مهمی که برای کشورش انجام داد، سوژه تولید آثار سینمایی مختلفی شد. «روز شغال» یکی از بهترین ساخته فرد زینمان، کارگردان سرشناس اتریشی- آمریکایی است که با محوریت قصه ترور شارل دوگل، رئیس‌جمهور فرانسه ساخته شده است.

صد روز در پالرمو
«صد روز در پالرمو» یک درام جنایی به کارگردانی جوزپه فررا است که در سال ۱۹۸۴ ساخته شد. داستان این فیلم درباره 100 روز آخر زندگی ژنرال «کارلو آلبرتا دالا کیه‌سا» یکی از چهره‌های مشهور مبارزه با مافیا در ایتالیاست که سوم سپتامبر ۱۹۸۲ به همراه همسر و محافظ شخصی‌اش و با دستور مستقیم رئیس مافیا، به طرز وحشیانه‌ای در پالرمو کشته شد.

والکِری
«والکِری» فیلمی درباره تاریخ آلمان نازی در طول جنگ دوم جهانی است که اواخر سال ۲۰۰۸ اکران شد. داستان این فیلم درباره کودتای نافرجام ۲۰ جولای گروهی از افسران ارتش نازی و تلاش آنها برای ترور هیتلر و به دست گرفتن کنترل کشور از طریق عملیات والکِری است. برایان سینگر، کارگردانی این اثر را برعهده داشت و تام کروز در این فیلم در نقش سرهنگ «کلاوس فون اشتاوفنبرگ» طراح ترور هیتلر نقش‌آفرینی کرده‌ است.

سِلما
مارتین لوتر کینگ جونیور، رهبر جنبش حقوق مدنی آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار بود که در سال 1968 توسط فردی به نام «جیمز ارل ری» ترور شد. فیلم سینمایی «سِلما» با الهام از زندگی این مبارز سیاه‌پوست در سال 2014 ساخته شد. «سلما» یک درام تاریخی نیرومند درباره مبارزه طولانی و خستگی‌ناپذیر مارتین لوترکینگ برای کسب حقوق شهروندی و از جمله حق رای برای سیاه‌پوستان آمریکاست.

منبع: وطن امروز