روایت رئیس کمیسیون آئین‌نامه مجلس از طرح شفافیت

به گزارش حلقه وصل، اولین اقدام نمایندگان مجلس یازدهم بعد از به دست گرفتن سکان قوه تقنینی کشور به حرکت در آوردن طرح شفافیت آرای نمایندگان در مجلس بود. از این رو این طرح در روز سه شنبه ۱۳ خرداد ۹۹ به صورت رسمی در صحن علنی مجلس اعلام وصول شد.

این در حالی است که این طرح پیش از این در مجلس دهم هم مطرح شده بود و به یکی از طرح‌های جنجالی تبدیل شده بود. طبق این طرح نمایندگان مجلس ملزم بودند هر بار که رای‌گیری در صحن علنی مجلس صورت می‌گیرد را به صورت شفاف و علنی منتشر کنند. از این رو طرحی به نام شفافیت آرای نمایندگان در مجلس دهم مطرح شد.

در مقدمه توجیهی این طرح که با ۱۷۰ امضا تقدیم هیات رئیسه مجلس یازدهم شده بود آمده است: با عنایت به منطق قانون اساسی به ویژه اصل ۶۹ و رویه تصویب اصول آن در مشروح مذاکرات تصویب قانون اساسی در خبرگان سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۶۸ و تجارب موفق جهانی درباره شفافیت و با عنایت به اینکه عملکرد و رای وکیل نمی‌تواند از موکل پنهان باشد و با توجه به مطالبه عمومی مردم و تعهد اکثر نمایندگان مجلس یازدهم به مردم برای پیگیری موضوع و به دلیل نقش مهم شفافیت در مبارزه با فساد و ویژه خواری و نظر به اینکه پیش از استفاده از سیستم الکترونیکی آرای نمایندگان در جلسات علنی شفاف بوده است طرح شفافیت تقدیم هیات رئیسه شد. 

در همین راستا با محمدحسین حسین زاده بحرینی رئیس کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی که طرح شفافیت آرا در آن کمیسیون مورد بررسی قرار گرفته و به تصویب نهایی رسیده است گفت‌وگو کرده‌ایم. 

متن کامل این گفت‌وگو به شرح ذیل است: 

سوال: طرح شفافیت در کمیسیون آیین نامه داخلی مجلس نهایی شده و تقدیم هیات رئیسه شده است؛ چه زمانی در صحن مطرح می‌شود؟ یکی از مطالبات جدی مردم، شفافیت است که کمپین‌های زیادی هم برای آن شکل گرفته است و یکی از وعده‌های نمایندگان در دوران انتخابات هم بود؛ آرای نمایندگان چقدر قرار است شفاف شود و چقدر مجلس به اتاق شیشه‌ای تبدیل شده و مردم چگونه می‌توانند بر نمایندگان خود نظارت کنند؟

حسین زاده بحرینی: یکی از رویه‌های غلط در مجلس این است که آیین نامه داخلی مجلس، اصل را بر عدم شفافیت  آراء نمایندگان گذاشته است. البته قانون اساسی نگفته است که رأی‌­گیری در مجلس باید مخفی باشد؛ حتی قرائنی در قانون اساسی وجود دارد که نشان می­‌دهد شفافیت در مجلس برای نویسندگان قانون اساسی اهمیت داشته است. مثلاً قانون اساسی می‌گوید مذاکرات مجلس باید مستقیما از رادیو پخش شود. حداقل در زمان نگارش قانون اساسی و تصویب آن، این موضوع، یعنی پخش مستقیم مذاکرات مجلس، ایده ای بسیار مترقی بوده است.

** باید شفافیت در مجلس قاعده باشد و عدم شفافیت، استثنا

به نظر نویسندگان قانون اساسی مردم حق دارند لحظه به لحظه مذاکرات نمایندگانشان را در صحن علنی مجلس رصد کنند. این موضوع از نظر قانون‌گذار اساسی آنقدر مهم است که می‌گوید اگر در یک موردی قرار شد که مذاکرات صحن مجلس از رادیو پخش نشود، حتماً باید دوسوم  نمایندگان با غیرعلنی شدن مذاکرات و عدم پخش آن از رادیو موافقت کنند.

این نشان می دهد از نظر تهیه کنندگان قانون اساسی و اشخاصی مثل شهید بهشتی، شفافیت در مجلس قاعده است و عدم شفافیت، استثناست. به همین دلیل، هیچ زمانی در این یازده دوره مجلس وجود نداشته که جلسه صحن علنی در مجلس دائر بوده باشد، اما رادیوی مجلس فعال نباشد. البته این موضوع مربوط به صحن علنی است و قانون‌گذار اساسی درباره مذاکرات کمیسیون‌های مجلس، پخش مستقیم مذاکرات را تکلیف نکرده است.

**مذاکرات کمیسیون‌ها به اندازه صحن علنی شفاف نیست

واقعیت این است که مجلس فقط صحن علنی نیست. صحن علنی مجلس آخرین مرحله تکوین یک قانون است: یک طرح و یا لایحه از زمانی که نوشته شده و اعلام وصول می‌شود تا زمانی که به قانون تبدیل شده و ابلاغ می‌شود، مراحل مختلفی را طی می‌کند. عملا شاکله قانون در کمیته‌ها، کارگروه‌ها و کمیسیون ها شکل می‌گیرد؛ اما مردم فقط آخرین بخش از این فرایند طولانی را می‌بینند و از مراحل تکوین قانون اطلاعی ندارند.

البته محدودیتی برای حضور خبرنگاران در کمیسیون‌ها و تهیه گزارش از مذاکرات کمیسیون وجود ندارد؛ اما به طور طبیعی رسانه ها همه مراحل تکوین قانون را پوشش نمی ‌دهند. حتی ممکن است رئیس کمیسیون حضور رسانه را در صحن کمیسیون منع کند و اجازه ورود خبرنگار را ندهد. همه این‌ها نشان می‌دهد که مذاکرات کمیسیون ها به اندازه صحن علنی شفاف نیست.

** چرا هیچ کس از کیفیت رأی نماینده مطلع نمی‌شود ؟

حتی در صحن هم، که مذاکرات شفاف است، آراء نمایندگان شفاف نیست. در دوره های اول مجلس، رأی‌گیری‌ها به صورت قیام و قعود بود و همین شیوه رأی‌گیری، یک جور شفافیت آراء محسوب می‌شد. اما در حال حاضر، هر نماینده با کلیک کردن روی یکی از گزینه‌­های موافق، مخالف یا ممتنع بر روی رایانه خود، رأی می‌دهد و هیچ کس هم از رأی او مطلع نمی‌شود.

سوال: طرح شفافیت چه زمانی در دستور کار صحن قرار خواهد گرفت؟ چه زمانی بررسی آن توسط نمایندگان صورت می‌گیرد؟

حسین زاده بحرینی: در دستور صحن چاپ شده و علی القاعده در هفته های آینده باید در صحن مطرح شود.

سؤال: به عنوان رئیس کمیسیون آئین نامه داخلی مجلس در باره مهمترین بخش های این طرح توضیح دهید.

ما در کمیسیون آیین نامه داخلی مجلس در خصوص این طرح، چند مصوبه مهم داریم که دوتای از آنها از بقیه مهمتر است. یکی شفاف شدن آراء نمایندگان در صحن علنی است و دوم، علنی شدن مذاکرات و آراء نمایندگان در کمیسیون ها.

** انتشار آرای نمایندگان در پایگاه اطلاع رسانی مجلس از سوی هیأت رئیسه 

در این طرح مقرر شده که هیأت رئیسه باید آراء نمایندگان را به صورت رسمی در پایگاه اطلاع رسانی مجلس اعلام کند؛ بنابراین، اگر این طرح تبدیل به قانون شود، هر فردی در هر جای دنیا می‌تواند به پایگاه اطلاع رسانی مجلس مراجعه کند و ببیند که مثلاً بحرینی به فلان ماده از فلان طرح یا لایحه چه رأیی داده است.

هم اکنون کشورهای نسبتا زیادی در دنیا هستند که این امکان را برای مردمشان فراهم کرده‌اند که به راحتی بتوانند از آراء نمایندگان خود مطلع شوند. حتی در برخی کشورها در سایت مجلسشان فضایی را ایجاد کرده اند  که نماینده بتواند توضیح دهد که به چه دلیل رأی موافق یا مخالف داده است؛ یعنی مردم هم رأی نماینده را می‌بینند و هم استدلال او را.

البته این بخش الزامی نیست و خیلی از نمایندگان پارلمان‌های دنیا این بخش را پر نمی‌کنند ولی این فضا در برخی کشورها وجود دارد .

**شفاف شدن صحن و کمیسیون بهره‌وری مجلس را به شدت بالا می‌برد

بخش مهم بعدی که در گزارش کمیسیون آئین‌نامه داخلی مجلس آمده، شفافیت کمیسیون‌هاست. شفاف شدن کمیسیون ها ‌می‌تواند بهره‌وری مجلس را به شدت بالا ببرد.

در این طرح، همان شفافیتی که قانون‌گذار اساسی برای صحن مجلس پیش‌بینی کرده، برای کمیسیون‌ها هم پیش‌بینی شده است. یعنی مذاکرات کمیسیون‌ها بعد از اینکه قانون شفافیت آراء در مجلس تصویب شود دیگر غیرعلنی نیست و از طریق پایگاه اطلاع‌رسانی مجلس پخش خواهدشد. البته هم در صحن و هم در کمیسیون گاهی اوقات ملاحظاتی وجود دارد که اقتضا می کند آراء علنی نباشد یا مذاکرات علنی نباشد.

به همین دلیل این موضوع در طرح پیش بینی شده که در صورتی که عده‌ای از نمایندگان تقاضا کرده و اکثریت نمایندگان موافقت کنند، مذاکرات صحن و کمیسیون‌ها و رأی گیری در آنها غیرعلنی خواهد شد.

به صورت خلاصه، هدف اصلی ما از این طرح، جابه‌جا کردن «قاعده» و «استثناء» است؛ فعلاً قاعده حاکم بر مجلس، غیرعلنی بودن آراء است و فقط در برخی موارد با موافقت اکثریت نمایندگان، استثنائاً رأی گیری به صورت علنی انجام می‌شود. ما در این طرح جای قاعده و استثناء را عوض کرده‌ایم: در طرح ما، قاعده این است که همه آراء علنی باشد و استثنائاً در موارد خاص با موافقت اکثریت نمایندگان رأی‌گیری به صورت غیرعلنی انجام شود.

سوال: رای درخواست نمایندگان مجلس برای غیرعلنی شدن جلسات صحن هم شفاف خواهد بود؟

حسین زاده بحرینی: بر أساس آیین نامه داخلی فعلی مجلس، پاسخ سؤال شما منفی است. یعنی برای این که رأی گیری «علنی» شود، باید به صورت «غیرعلنی» رأی گیری شود! حتی ممکن است همان نماینده‌ای که این پیشنهاد را داده، خودش رأی مخالف بدهد! اما اگر قانون شفافیت آراء در مجلس تصویب شود در آن صورت چون اصل بر علنی بودن است اگر کسانی تقاضای غیرعلنی شدن را داشته باشند نمایندگانی که موافق و یا مخالف هستند، باید رأیشان را علنی اعلام کنند.

سوال: در طرح شفافیت چه نگاهی به مسائل مالی، حقوق، مزایا و ماموریت‌های نمایندگان شده است؟

حسین زاده بحرینی: در مورد مأموریت ها، سفرها و هدایا در این طرح تصریح شده است که باید شفاف باشد. البته در این جا هم استثنائاتی وجود دارد؛ به عنوان مثال ممکن است برخی از مأموریت‌هایی که نمایندگان می‌روند، به لحاظ امنیتی قابل اعلام عمومی نباشد. در سایر موارد، باید مجموعه اطلاعات مربوط به سفر شامل هزینه‌ها، نتایج و اطلاعات مالی و نوع بلیت و ... علنی شود.

سوال: حقوق و امکاناتی که نمایندگان مجلس می‌گیرند هم شامل افشای آن بر اساس طرح شفافیت خواهد شد؟

حسین زاده بحرینی: در طرح شفافیت آراء، موضوع حقوق و مزایا نیامده است؛ نه به این دلیل که نباید شفاف شود بلکه به این دلیل که این موضوع را قبلاً در برنامه ششم توسعه تصویب کرده ایم. نمایندگان در زمره مقامات کشوری محسوب می‌شوند و باید دریافتی آنها در سامانه حقوق و مزایا علنی شود لذا ضرورتی نداشته که مجددا در این طرح و یا گزارش کمیسیون آئین‌نامه این موضوع آورده شود.

سوال: سامانه اعلام حقوق و مزایا عملیاتی نشده و فعلا در حد وعده و درگیری بین مسئولان است که آیا علنی و قابل رویت برای عموم مردم باشد یا خیر؟ بحث در این باره زیاد است؛ آیا ممکن است که نمایندگان مجلس بخواهند برای این موضوع تبصره‌ای را اضافه کرده و یا کمیسیون آیین نامه داخلی مجلس بخواهد پیشنهادی بدهد و یا طرحی جدید در این باره بدهید چرا که عملا آن سامانه عملیاتی نشده است؟

حسین زاده بحرینی: این راه درستی نیست که اگر قانونی اجرا نمی‌شود، مجلس قانون دیگری وضع کند که دولت را الزام به اجرای قانون قبلی کند. باید نظارت مجلس را دقیق‌تر و قوی تر کنیم که البته این موضوع، هم مطالبه مجلس است و هم حق مردم محسوب می‌شود. فکر نمی‌کنم که ضرورتی به قانون‌گذاری مجدد باشد. اگر مجلس عزم خود را جزم کند، می تواند دولت را وادار کند سامانه حقوق و مزایا را راه اندازی کند. باید هر چه زودتر این سامانه بالا بیاید.

سوال: خودتان از نظر شخصی و نمایندگی به شفافیت اهتمام داشته‌اید و در طول این سال‌ها به شفافیت آرا معتقد بوده‌اید؟ در مجلس دهم برخی نمایندگان داوطلبانه رای خود را شفاف اعلام می‌کردند؛ چقدر شما رای‌تان را شفاف کرده‌اید؟

حسین زاده بحرینی: در دوره قبلی مجلس ما به همراه حدود هشتاد نفر از نمایندگان از طریق کمپین شفافیت آراء تلاش کردیم فضای مجلس را برای تصویب طرح شفافیت آراء آماده کنیم. این طرح چند نوبت طرح به مجلس آمد اما متأسفانه تصویب نشد.

**تنها مسیر شفافیت آراء نمایندگان، سامانه‌ای شدن اعلام آن است

طرحی با ۱۷۰ امضاء قاعدتاً‌ باید حداقل ۱۷۰ رأی موافق می‌داشت ولی در صحن علنی مجلس، کمتر از ۷۰ رأی آورد! بعد از این که از تصویب قانون ناامید شدیم، پیشنهاد دادیم که هیأت رئیسه آراء نمایندگانی که خودشان داوطلب هستند را به صورت سیستمی اعلام کند که این هم عمل نشد.

تنها مسیر شفافیت آراء نمایندگان، سیستمی شدن اعلام آن است و اگر این موضوع را به خود نمایندگان واگذار کنیم حتما نتیجه‌ای که از شفافیت رأی مدنظر است محقق نخواهد شد. بنده با این اعتقاد، به دنبال سیستمی شدن شفافیت آراء هستم و ان‌شاءالله در روزهای آینده به عنوان رئیس کمیسیون آئین نامه داخلی مجلس، تلاش بیشتری در این زمینه خواهم کرد.

سوال: عدم شفافیت برای مردم مسئله است؛ غیر از عدم اطلاع مردم از عملکرد نمایندگان مجلس چه آسیب‌هایی می‌تواند به نماینده و مجلس بزند که در شرایط فعلی شفافیت به مطالبه عموم رسیده و چه ضرورتی درباره شفافیت در جامعه حس کردید که طرحی در این باره تدوین شده است؟

حسین زاده بحرینی: اینکه شفافیت به مطالبه عمومی تبدیل شده، بخشی از آن مربوط به آراء است و بخشی دیگر مربوط به سایر شئون نمایندگی و حقوق و مزایای آنان یا اخیراً بحث خودروی نمایندگان هم جدی شد؛ البته اگر قبل از اینکه هیأت رئیسه درباره نحوه توزیع خودروی جدید به نمایندگان تصمیمی بگیرد موضوع را با افکار عمومی اعلام می‌کرد قطعا جلوی آن گرفته می‌شد.

** مجلس باید اتاق شیشه‌ای باشد

در مجموع، این موارد برای مردم این تلقی را ایجاد کرده که گویا مجلس مجموعه‌ای غیرشفاف است و کارهای خود را در خفا انجام می‌دهد؛ اگر سفر می‌روند بنای مخفیانه بودن آن را دارند، اگر حقوق و مزایا می‌گیرند می‌خواهند مخفی باشد، آرائشان هم که مخفی است. بنابراین، مطالبه مردم، یک مطالبه چندوجهی است و فقط به شفافیت آراء محدود نمی شود. شفاف شدن آراء قطعا مجلس را کارآمد می‌کند اما آیا همه مطالبه مردم را تأمین می‌کند؟ قطعاً پاسخ منفی است.

مطالبه مردم، همانطور که شما در ابتدا گفتید، تبدیل مجلس به یک مجلس شیشه‌ای است. کسی که خود را در معرض رأی مردم می‌گذارد و می‌گوید می‌خواهم نماینده شوم شرط مردم با نمایندگان آن است که باید شفاف باشید: شفاف در رأی، شفاف در رفتار، شفاف در رفت و آمد، شفاف در حضور و غیاب و ....

**فعالیت‌ها و نشاط نمایندگان در کمیسیون‌ها دیده نمی‌شود

وقتی ما در صحن علنی هستیم چون غیبت و یا تأخیر ما به صورت رسانه‌ای اعلام می‌شود، معمولاً نمایندگان حضور دارند؛ اما در کمیسیون‌ها کسی مطلع نمی‌شود کدام نماینده حاضر است و کدام نماینده نیست؛ هر نماینده چند دقیقه حضور دارد و چقدر فعال است.

گاهی اوقات بعضی از نمایندگان در کمیسیون‌ها حضور ندارند و فعال نیستند. علت این است که در کمیسیون شفافیت وجود ندارد. این طرح بنا دارد شفافیت را به کمیسیون‌ها ببرد یعنی می‌خواهیم خلاء این بخش را پر کنیم؛ کمیسیون جزئی از مجلس است و به نظرم از صحن هم مهمتر است زیرا در صحن عده‌ای معدودی می‌توانند اظهارنظر کنند و در کمیسیون همه می‌توانند صحبت کنند و مشارکت داشته باشند اما چون تاکنون شفاف نبوده، فعالیت‌ها و نشاط نمایندگان در کمیسیون‌ها کمتر دیده شده و نمایندگان فعال در کمیسیون ها را مردم نمی شناسند.

متأسفانه از نظر افکار عمومی فقط نماینده ای به عنوان فعال و مؤثر شناخته می شود که در صحن بیشتر نمود داشته باشد؛ حتی اگر در کمیسیون که محور اصلی قانون گذاری و نظارت است، اصلاً فعال نباشد!

سوال: فضای عمومی مجلس و صحن درباره طرح شفافیت چیست؟ آیا نمایندگان به این طرح رأی می‌دهند؟

حسین‌زاده بحرینی: تقریبا همه کسانی که هم اکنون نماینده هستند در دوره انتخابات درباره شفافیت آراء صحبت کرده‌اند و خاطرم هست که زمان انتخابات چند کمپین قوی راه افتاده بود و از کسانی که نامزد انتخابات بودند سوال می‌کردند و حتی در برخی موارد از آن فرد تعهد می‌گرفتند که اگر نماینده مجلس شد شفافیت را دنبال کند.

**در مجالس گذشته، شفافیت استثناء و عدم شفافیت قاعده بود

جدا از مباحث فنی و تکنیکی که در پاسخ سؤالات قبلی شما گفتم، و توضیح دادم که شفافیت، لازمه کارآمدی مجلس است، نمایندگان میثاقی هم با مردم دارند یعنی همه ما به مردم وعده داده‌ایم که ان‌شاءالله در مجلس یازدهم طرح شفافیت را که در مجالس قبلی تصویب نشد، دنبال کرده و به قانون تبدیل کنیم.

به عبارتی دیگر به مردم قول داده‌ایم که در مجلس یازدهم جای قاعده و استثناء را عوض کنیم چرا که اگر در مجالس گذشته شفافیت استثناء و عدم شفافیت قاعده بود. مجلس یازدهم می‌خواهد این پرچم را بلند کرده و شفافیت را به اصل و قاعده تبدیل کند. با توجه به التزامی که اخلاقا نمایندگان به مردم دارند و ۱۷۰ نفر هم پای این طرح را امضا کرده اند، حتما به این طرح سرنوشت‌ساز که برای مجلس و نظام قانون‌گذاری کشور مهم است رأی خواهند داد.

سوال: وضعیت آراء آیا به بازدید عمومی گذاشته می‌شود یا فقط در سامانه‌ای بارگذاری می‌شود؟‌

حسین‌زاده بحرینی:‌ در مورد شفافیت آراء این آمادگی وجود دارد که به محض لازم الاجرا شدن قانون، آراء از همان روز شفاف شود. زیرساخت فنی آن کاملا آماده است. 

در مورد شفاف شدن مذاکرات کمیسیون‌ها هم با توجه به اینکه بخش روابط عمومی مجلس قوی است امکان آن را دارد که به صورت زنده جلسات کمیسیون‌های مجلس را پخش مستقیم صوتی کند و به محض آنکه طرح شفافیت در صحن علنی مجلس تصویب شده و قانون شود امکان اجرای آن از هفته بعد وجود دارد. در حوزه‌های مالی هم همین طور. امکان فنی انتشار حقوق و دستمزد نمایندگان وجود دارد و تجویز قانونی بلکه تکلیف قانونی هم وجود دارد.