شعر معترض‌ و آرمان‌گرا

در اولین‌ ماههای پس از پیروزی انقلاب اسلامی که گونه‌ای از ادبیات به نام ادبیات انقلاب پا ‌به میدان گذاشته بود و از ارزش‌های انقلاب دم می‌زد،‌ جنگ تحمیلی آغاز شد و گونه‌ای از شعر به نام «شعر دفاع مقدس» از دل ادبیات انقلاب پا به عرصه وجود گذاشت. شعری برآمده از بطن واقعیتی ناگزیر به نام «شعردفاع مقدس».

شعر دفاع مقدس که در همان سال‌های آغازین با شور و حماسه درآمیخته بود و عمدتاً‌ از سوی پیشکسوتانی که در شعر انقلاب نیز طبع‌آزمایی کرده بودند،‌ سروده می‌شد،‌ در دوره نخست وظیفه تهییجی و تبلیغی را بر عهده داشت. این شعر پس از جنگ نیز مسیر خود را ادامه داد و با پایان جنگ متوقف نشد،.  شعر دفاع مقدس در سال‌های پایانی جنگ و سال های آغازین دهه 70 به شعر اعتراض تبدیل شد،‌ اعتراض به فراموشی ارزش‌های دفاع مقدس و... در دهه 80 نیز این نوع شعر ادامه یافت و اکنون در آغازین سال‌های دهه 90 شاهد افول این شعر در بعد کمیت هستیم.

البته عده‌ای از شاعران معتقد هستند که اکنون باید بازتعریفی نسبت به شعر دفاع مقدس داشته باشیم،. شعر دفاع مقدس در روزگار معاصر باید با توجه به سیر تکوینی که داشته مجدداً‌ تعریف شود و از گذر همین تعریف است که می‌تواند آینده پیش روی آن را روشن‌تر کرد.

برای بررسی این موضوع به سراغ حمید‌رضا شکارسری از شاعران و پژوهشگران شعر دفاع مقدس رفتیم. شکارسری امروز نیز به مانند دیروز در عرصه شعر دفاع مقدس فعال است،‌ به گونه‌ای که کمتر کتاب شعر دفاع مقدسی بدون حضور او نقد می‌‌شود.

وی معتقد است،‌ شعر دفاع مقدس را باید در هر دوره با توجه به گفتمانی که در آن قرار داشته بررسی کرد.‌ گفتمان امروز شعر دفاع مقدس نیز تعقل و خردگرایی است و اگرچه کمیت شعرهای دفاع مقدس امروز رو به کاهش گذاشته است اما در میان اشعار نه چندان پر تعداد شاعران امروز،‌ می‌توان شاهد افزایش کیفیت اشعار بود و پختگی لازم را در آن‌ها دید. برای فزونی کیفیت نیز دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی باید با رویکرد حمایتی و نه هدایتی پا به میدان بگذارند.

مشروح گفت‌وگو با حمیدرضا شکارسری به شرح ذیل است:

عده‌ای از شاعران معاصر معتقد هستند، که امروز با توجه به گذشت چندین سال از دفاع مقدس باید تعریف دوباره‌ای از شعر دفاع مقدس ارائه کرد،‌ چرا که مفهوم اولیه شعر دفاع مقدس دچار دگرگونی شده و از این رو باید تعریف از شعر و شاعر دفاع مقدس نیز دگرگون شود،‌ شما با این تعبیر موافق هستید؟

به نظر من ما در این جا باید یک نگاه گفتمانی داشته باشیم،‌ تعریف کردن هر امری بدون نگاه گفتمانی تعریف به سامانی نیست. گفتمان به ما می‌گوید بر اساس چارچوب فکری حاکم و موقعیت زمانی و مکانی خاصی که در آن قرار داریم،‌ تعریف هر چیز می‌تواند متفاوت باشد. اگر ما دیدگاه گفتمانی را بپذیریم، ابتدا باید بپرسیم شعر دفاع مقدس در کدام گفتمان می‌خواهد تعریف شود، آیا در گفتمان سال 59، زمانی که جنگ شروع شد، آیا در گفتمان سال 67 که جنگ به پایان رسید؟ یا در گفتمان امروز در سال 93 ؟ در کدام گفتمان؟ به همین دلیل است که من می‌گویم که باید یک سیر تعریفی برای شعر دفاع مقدس داشته باشیم نه اینکه یک تعریف را اعمال کنیم  بر کل گفتمان‌های متفاوتی که در زمان ها و مکان‌های مختلف بر این نوع شعر حاکم است.

در گفتمان شروع جنگ تحمیلی ما با یک وضعیت بسیار بسیار بغرنج سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روبرو هستیم که از یک سو متأثر است از شرایط سیاسی و اجتماعی ملتهب یک کشور که تازه یک نهضت عظیم مانند انقلاب اسلامی را تجربه کرده است و از سوی دیگر متاثر است از یک وضعیت فرهنگی و اقتصادی به شدت بی ثبات که پا در هوا میان ارزش‌های حاکم قبلی و فعلی مانده است. در آن موقعیت وقتی    حمله‌ای همه جانبه از طرف نیروی متخاصم قدرتمند به کشور صورت می‌گیرد، عملاً‌ تمام عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور نه تنها تحت تأثیر قرار می‌گیرد بلکه به کل تغییر می‌کند.  ادبیات نیز از این امر مستثنی نیست پس در آن موقعیت زمانی ادبیاتی را می‌بینید که تلاش می‌کند، به جای پرداختن به ظرایف ادبی که برخاسته از تعهدات هنری شاعر است، به تعهدات دیگر شاعربپردازد یعنی تعهدات سیاسی، اجتماعی و در یک کلام مسئولیت‌های ایدئولوژیک او. شعری که حاصل این شرایط است، شعری است که وجه حماسی‌اش بسیار بسیار پررنگ است و در مقابل پیچیدگی‌های فرمی و ساختاری‌اش چندان قابل توجه نیست.‌ بسیار بسیار صریح و احساساتی است و بسیار بسیار ژورنالیستی و روزمره به نظر می‌رسد.

شعر دفاع مقدس در زمان جنگ در مرحله تعلیق و تبلیغ قرار داشت

 این شعر چه وظیفه‌ای را بر عهده دارد؟

در حقیقت وظیفه فرا ادبی‌‌ شاعر این شعر که حالا بر وظایف ادبی‌‌اش می‌چربد، این است که اوضاع را آنچنان که هست و حتی با مبالغه‌ای فراتر از معمول و با تمام حساسیت‌ها و احساسات خود به مخاطب خاص و عام گزارش دهد و او را هر چه سریعتر به دفاعی تمام قد از کشور و باورش تحریک کند. در این مرحله شعر و ادبیات در مرحله تعلیق و تبلیغ قرار دارد.

اما گفتمان همیشه این‌گونه نمی‌ماند. وقتی از سال‌های شروع جنگ فاصله می‌گیریم زمانی که جنگ به سال‌های میانی و پایانی خود می‌رسد و شکل فرسایشی پیدا می‌کند ، گفتمان تغییر می‌کند.

شعر دفاع مقدس با پایان جنگ معترض‌، ارزش‌مدار و آرمان‌گرا می‌شود

در این مرحله نگاه شاعران جنگ و دفاع مقدس یک نگاه معترض، ارزش‌مدار، آرمان‌گرا و فاصله گرفته از آن غلظت حماسی در سال‌های ابتدایی است. حالا بیشتر در سال‌های پایانی جنگ، شعر شکل رمانتیک گرفته و حس نوستالژیک هم اندک اندک در آن پیدا می‌شود چون شاعر دفاع مقدس، دلتنگ شهدا، احساس می‌کند، این منبع و سوژه را به تدریج از دست خواهد داد‌ و ارزش‌هایی که انقلاب و دفاع مقدس می‌خواست بر جامعه ایران حاکم کند، نسبت به سال‌های قبل کم رنگ تر شده است ،‌ بی‌عدالتی‌ها بیشتر خود را نشان می‌دهد و شعر دفاع مقدس بر خلاف سال‌های اول جنگ وجه اجتماعی و منتقدانه هم پیدا می‌کند.

اما گفتمان باز هم ثابت نمی‌ماند.‌ جنگ به پایان می‌رسد و به تدریج هر چه از جنگ فاصله می‌گیریم، ملاحظاتی که در زمان جنگ وجود داشته و تاکید می کرده که چه بگوییم و چه نگوییم‌، کمرنگ‌‌تر می‌شود و دقایق شعری اهمیت بیشتری می یابد و شعر هو فی نفسه شعر قد علم می کند . حالا شعریت متن فارغ از اینکه درباره جنگ صحبت می‌کند ، پیش روی می‌کند. به این معنا که اگر محتوا و موضوع جنگ و دفاع مقدس مهم است، فرم هم مهم است. بنابراین انتظار تعادل بین فرم و محتوا در سال‌های بعد از جنگ به وجود می‌آید، آن موقعی که ما دیگر دغدغه‌های امنیتی ، سیاسی و ژورنالیستی زمان جنگ را نداریم و نمی‌خواهیم با شعر جنگ، اطلاع‌رسانی و تبلیغ و تهییج مخاطب کنیم.

گفتمان شعر دفاع مقدس پس از جنگ تعقل و تثبیت است

 پس از جنگ نوع نگاه به دفاع مقدس چگونه است و چه گفتمانی حاکم می‌شود؟

بعد از جنگ ما گفتمان تثبیت و تعقل را داریم، یعنی به جای اینکه عصبی، احساساتی و روزمره با جنگ روبرو شویم، با تعقل به چیستی و چرایی جنگ می‌پردازیم. شعر دفاع مقدسی که در سال‌های بعد از جنگ و گفتمان بعد از جنگ به جنگ می‌پردازد، دیگر حالت تعقلی دارد و شاعر آن بیشتر به ساختار زبان و فرم اثر فکر می‌کند و دغدغه نوگرایی دارد . شعر او کمتر حماسی است و حتی در پاره‌ای از موارد اصلا حماسی نیست.  بیشتر وجه رمانتیک و انسان‌گرای شعر دفاع مقدس در گفتمان بعد از دفاع مقدس خود را نشان می‌دهد.‌ از این منظر شعر دفاع مقدس در گفتمان بعد از جنگ،‌ شعری متعقلانه و خردگرا،‌ شعری اجتماعی و معترض و تا حد امکان غیر صریح است. از صراحت ژورنالیستی روزمره‌ای که در سال‌های جنگ وجود دارد، در این گفتمان خبری نیست.

حالا سوالی که از سوی برخی مطرح می‌شود،‌ این است که ما اکنون در شرایطی قرار داریم که با صدای گلوله، تانک، خمپاره و غوغای سنگرها روبرو نیستیم. بنابراین دیگر چرا هنوز هم شعر دفاع مقدس؟ نمی‌خواهید آن را تمام کنید؟ چرا نمی‌گذارید این سفره جمع شود ؟!

اکنون فرصت نگاه به گذشته و آفرینش ادبی ماندگار‌تری در شعر دفاع مقدس است

 و پاسخ شما به این پرسش چیست؟

پاسخ این است که جنگ و حوادث سیاسی و عظیمی مانند جنگ همانند تابلوی بزرگی است که تا وقتی انسان در آن یا نزدیک به آن قرار دارد،‌ نمی‌تواند به تمام زوایا و کُنج‌های نامکشوف آن اشراف داشته باشد، اما هم چنانکه از این تابلو دور می‌شود، انگار تازه به درستی تمامی آن را همزمان مشاهده می‌کند. حوادث بزرگ هم همین طور است، آثار بزرگی که درباره انقلاب‌ها، جنگ‌ها و حوادث بزرگ سیاسی و اجتماعی نوشته شده است،‌ سال‌ها بعد از پایان حادثه به وجود آمده است، چون هنرمند زمان کافی برای تفکر و اندیشه درباره حادثه را داشته و دانش و حس خود را از حادثه درونی کرده و از عصبیت‌ها و احساسی‌‌گرایی‌ها و صراحت سال‌های وقوع حادثه فاصله گرفته و می‌تواند سر فرصت با تکیه بر اسناد و مدارکی که از آن حادثه در دست قرار دارد،‌ آفرینش‌های ادبی ماندگارتری داشته باشد.

از سوی دیگر هنرمند و شاعر همیشه می‌تواند استعاره‌ها، نمادها، اسطوره‌ها و اسوه‌هایی تازه خلق کند، می‌تواند نگاه‌های تازه از زوایایی بدیع به حوادث قدیمی بیاندازد و با بیان جدید؛ آنها را مجدداً بازتولید و خلق کند و از اشکال پیشین آنها آشنازدایی نماید. اساساً نگاه به حوادث پیشین از افق اکنون، شکلی گاه کاملاً ناآشنا از همان حوادث ارائه می‌دهد که رویارویی با آنها بسیار لذت بخش و هیجان‌انگیز است.

هنوز با شواهد و المان‌های زنده جنگ روبرو هستیم،‌ پس شعر دفاع مقدس در گفتمانی تازه قابل تعریف است

اگر هیچ کدام از این‌ها هم نبود، باید بپذیریم ما هنوز با شواهد و المان‌های زنده جنگ روبرو هستیم. هنوز جانبازان و خانواده شهدا زنده هستند. رزمندگان و آزادگان هنوز هستند. این افراد منابع عظیمی از اطلاعات و خاطرات‌اند که هنوز می‌تواند منشأ آفرینش‌های ادبی قرار گیرد. هنوز ما جانبازان شیمیایی را در خیابان‌ها می‌بینیم که سرفه می‌کنند و ناشناس می‌روند. هنوز آسایشگاه‌هایی را داریم با قله‌هایی از ایثار که زندگی پر درد و رنجی را میان ما کویرهای مسطح ادامه می‌دهند. ‌ زخم‌های ما هنوز زنده و تازه است.

دفاع مقدس دفاع از مرزهای عقیده و باور بود که هنوز وجود دارند و تحت تهاجم‌اند

این جنگ فقط دفاع از مرزهای خاکی و آبی نبود، دفاع از مرزهای عقیده و باورهای ایدولوژیک بود. هنوز این مرزها وجود دارد و تحت تهاجم است. ، شعری که همچنان که به محتوا و موضوعات خود توجه می‌کند، به همان اندازه به فرم و ساختارهای جدید توجه می‌کند. می‌تواند جزو شعرهای پیشرو روزگار خود باشد و در عین حال به تعهد و مسئولیت‌های ایدئولوژیک و انسانی شاعر هم متوجه باشد.

 با توجه به رسالتی که شعر دفاع مقدس در گفتمان امروز بر عهده‌دارد،‌ وضعیت شعر دفاع مقدس در روزگار معاصر تا چه‌اندازه بر این رسالت استوار و منطبق است؟

آفرینش ادبی در زمینه شعر دفاع مقدس طی سال‌های اخیر نمی‌توانم بگویم متأسفانه و یا خوشبختانه، ولی باید بپذیریم که اندک شده است. کسانی که در این زمینه تجربه عینی داشتند، مانند ما که زمان جنگ را درک کردیم،‌ یا حساسیت خود را نسبت به آن سال‌ها از دست دادند،‌ یا حرف‌ها را گفتند و حرف دیگری برای گفتن ندارند و یا توجه به فرم‌ها و ساختارهای تازه برای بیان حرف‌ها ندارند. پس بخشی اینگونه از رده خارج شدند.

جوان‌ها نیز چه بسا دغدغه‌های دیگری دارند، جامعه از آن دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی خود تا حد زیادی فاصله گرفته و به دغدغه‌های فردی‌تر متمایل شده است. گسترش فضاهای مجازی نیز به تغییر ذائقه‌ها کمک کرده است . آن سیاست‌زدگی افراطی هم که طی دو دهه گذشته و بعد از جنگ بر جامعه ما حاکم بوده، شعرا و هنرمندان ما را از پرداختن به مواضع سیاسی و اجتماعی مانند دفاع مقدس دلزده کرده است.

آفرینش ادبی در حوزه دفاع مقدس کاهش یافته است

بنابراین آفرینش ادبی در زمینه دفاع مقدس در سال‌های پس از جنگ به لحاظ کمی کاهش داشته است،‌ اما کسانی هم هستند که علی‌رغم تمام این مسائل هنوز آفرینش شعر دفاع مقدس دارند، چه بسا  بهترین شعرهای دفاع مقدس را در آثارشان جای داده‌اند،‌ شاعرانی که بدون ملاحظات اجتماعی، سیاسی و امنیتی سال‌های جنگ با درونی کردن دانشی که از جنگ دارند، امروزه به آفرینش اصیل ادبی در زمینه دفاع مقدس می‌پردازند. تعداد این افراد ممکن است خیلی زیاد نباشد، اما آثارشان حاوی آن ارزشی است که شعر دفاع مقدس همیشه در افق آرزوهای خود به گمان من داشته است.

 این امر در میان شاعران جوان نیز دیده می‌شود؟

طی این سال‌ها شاعران جوان تا حد امکان تلاششان بر این قضیه بوده است. مثلاً فرض کنید خود من تلاش می‌کنم به جنگ فارغ از نگاه‌های آشنای ایدئولوژیک و ژورنالیستی نگاه کنم و طی این سال‌ها تلاش کرده‌ام لحظات ناب انسانی را در طول مدت جنگ تصویر کنم. یا به طور مثال کتاب دیگری از آقای شرفی خبوشان در انتشارات شهرستان ادب منتشر شد که من در آن شاهد رئالیسم بی‌رحم و در عین حال رمانتیسم نرم و پراحساسی بودم که در شعر جنگ ما کم نظیر بود. تک اثرهایی بسیار داریم که اگر بشود آن‌ها را از وبلاگ‌ها، سایت‌ها و صفحات اجتماعی، روزنامه‌ها و کتاب‌های دیگر به صورت پراکنده جمع کرد‌، مجموعه بسیار بسیار ارزشمندی از آثار دفاع مقدس را در گفتمان‌های جدید تشکیل خواهند داد.

ورود نهادها و دستگاه‌های اجتماعی به عرصه حمایتی شاعران دفاع مقدس می‌تواند رونق‌بخش باشد

آقای شکارسری با توجه به اینکه کمیت اشعار دفاع مقدس کاهش داشته است،‌ چه راهکاری برای افزایش کمیت اشعار دفاع مقدسی به موازات کیفیت می‌توان اندیشید؟ در پاره‌ای از موارد هم‌چون داستان و خاطره نهادها و ارگان‌هایی وارد شدند که سفارش تولید داده و این عرصه را رونق بخشیدند،‌ به نظر می‌رسد این سفارش‌ها در عرصه شعر چندان موفق نباشد.

من معتقد نیستم که سفارشی نویسی لزوماً برای شعر جواب نمی‌دهد و موفق نبوده است و نباید موفق باشد.  به گمان من شاعران حرفه‌ای می‌توانند داخل اتاق رفته و پشت در اتاق بنویسند «مزاحم نشوید، شاعر مشغول کار است»! اگر بخواهم صریح باشم،‌ امروزه معماری کلام و شعر سرودن می‌تواند، شعر ساختن هم باشد. ما با این اصطلاح شعرساختن چندان غریبه نیستیم. پس لزوماً‌ شعر ساختن بر اساس سفارش‌های موجود نتیجه بدی ندارد. از سوی دیگر اگر این سفارش، سفارش اجتماع هم باشد ، اساساً کار درستی است.

نباید انتظار انقیاد ادبی از هنرمند وجود داشته باشد/ رویکردها حمایتی باشد نه هدایتی

نکته‌ای که وجود دارد این است که ارگان‌ها و دستگاه‌هایی که صاحب این سفارشات هستند، نباید انتظار انقیاد ادبی از هنرمند داشته باشند. این نکته بسیار مهمی است،‌ که دستگاه‌ها فقط باید نقش حمایتی داشته باشند، نقش هدایتی نباید داشته باشند. باید مطمئن باشند که آفرینش ادبی در زمینه دفاع مقدس به نفع دفاع مقدس است حتی اگر حاصل دیدگاه‌هایی متفاوت با دیدگاه‌‌های رسمی نظام به جنگ  باشد. من تردید ندارم آفرینش ادبی با هر دیدگاهی در زمینه دفاع مقدس به نفع دفاع مقدس است. اگر این دستگاه‌ها تنها و تنها سفارش‌های خود را با نظر حمایتی اعمال کنند و نه هدایتی، نتیجه کار می‌تواند فوق‌العاده باشد و می‌توان امیدوار بود که یک محرک مثبت و موثر برای آفرینش ادبی در زمینه دفاع مقدس باشد.