کرونا «نمایشگاه کتاب» را شکست داد؟!

به گزارش حلقه وصل، اردیبهشت‌ماه همیشه برای عاشقان کتاب رنگ‌وبوی دیگری دارد. نمایشگاه کتاب با برگزاری نزدیک به ۴۰ دوره حالا دیگر توانسته خود را به یک ثباتی برساند و کتاب‌بازان را در این ماه دوست‌داشتنی دور هم جمع کند. همیشه هم از بهمن‌ماه تدارک برای نمایشگاه کتاب پیش‌رو آغاز می‌شود.

درست مانند سال گذشته که ناشران شروع به چاپ کتاب‌هایشان به تعداد زیاد برای نمایشگاه کتاب کردند و از طرف دیگر ناشرانی که کتاب‌های خارجی را برای نمایشگاه آماده می‌کنند، این کتاب‌ها را سفارش دادند تا قبل از برگزاری نمایشگاه، کتاب‌ها برسد. اما همه‌چیز از اواخر بهمن تغییر کرد. شیوع ویروسی منحوس که از چین آغاز شد و خود را به همه دنیا رساند و باعث شد همه‌چیز به تعطیلی بکشد و هیچ نمایشگاه یا کلا تجمعی برگزار نشود.

این مساله باعث شد نمایشگاه کتاب که قرار بود از اواخر فروردین به‌دلیل شروع ماه رمضان آغاز به‌کار کند، در هاله‌ای از ابهام قرار گیرد. همه فکر می‌کردند که این ویروس نهایتا با دو ماه رعایت کردن، شرش کم می‌شود و می‌توان نمایشگاه را در همین فصل بهار و پس از پایان ماه رمضان برگزار کرد، اما این اتفاق نه‌تنها تا امروز نیفتاده بلکه برگزاری نمایشگاه کتاب در سال ۱۳۹۹ و آخرین سال این دهه ممکن است اصلا اتفاق نیفتاد و سال ۹۹ اولین سال بدون نمایشگاه کتاب در ۴۰ سال اخیر باشد. اگر هم شرایط رو به بهبودی برود، به‌صورت محدود در استان‌ها شاهد برگزاری نمایشگاه کتاب خواهیم بود و نمایشگاهی به عظمت نمایشگاه هرساله کتاب را شاهد نخواهیم بود.

نمایشگاه کتاب طبیعتا بسیار مهم است، چون بسیاری از ناشران، دخل‌وخرج همه سال‌شان را از همین نمایشگاه تامین می‌کنند، اما با شرایطی که الان وجود دارد، نمی‌توان به برگزاری نمایشگاه دل بست. پس باید فکری برای ناشران کرد تا بتوانند از این سال سخت عبور کنند.

این گزارش را بر پایه این موضوع بستیم که نمایشگاه در سال جاری با توجه به اتفاقی که افتاده است، برگزار نمی‌شود. در این گزارش به این موضوع پرداختیم و چند نگاه مختلف به برگزاری نمایشگاه کتاب را از بعد نمایشگاه‌های کتاب خارجی، نگاه مسئولان به برگزاری نمایشگاه کتاب، نگاه یک خبرنگار کتاب و نگاه یک ناشر بررسی کردیم تا از همه ابعاد به این مساله مهم نگاه کرده باشیم.

نگاه مسئولانه

تکلیفی که مشخص نمی‌شود!

شاید مسئولان فرهنگی ارشاد از همه بیشتر بخواهند که این نمایشگاه را برگزار کنند، چون برگزاری‌اش با وجود همه هزینه‌هایی که دارد می‌تواند  به ناشران کمک‌کننده باشد و باری را از دوش وزارت ارشاد بردارد. اما شرایط به‌گونه‌ای است که برگزاری نمایشگاه تا پایان این ویروس امکان‌پذیر نخواهد بود.

سراغ محسن جوادی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد رفتم تا از او درباره تصمیم قطعی برای برگزاری نمایشگاه بپرسم. جوادی همه‌چیز را منوط به جلسه شورای سیاستگذاری نمایشگاه دانست.جلسه‌ای که قرار بود اوایل اردیبهشت‌ماه تشکیل شود و برای برگزاری نمایشگاه تصمیم بگیرد، اما با توجه به حضور این ویروس همچنان این جلسه برگزار نشده است.

جوادی درباره این جلسه و برگزاری‌اش می‌گوید: «هفته آینده قرار است این جلسه برگزار شود و با رای اعضا درمورد نمایشگاه تصمیم گرفته شود.»

از او درباره برگزار نشدن نمایشگاه در سال ۹۹ می‌پرسم و می‌گوید: «من در این جلسه یک رای دارم، دوستان دیگر هم هستند که باید درباره این موضوع صحبت کنند. من فقط می‌توانم رای خود را بدهم. نکته بعدی هم که باید به آن توجه شود، موضع وزارت بهداشت و ستاد ملی کرونا، درباره این موضوع است. ستاد کرونا باید به ما درمورد ماه‌های پیش‌رو یک نقشه راه بدهد تا بتوانیم تصمیم‌گیری کنیم. اگر تا الان این اتفاق نیفتاده، برای این بوده که هنوز این ستاد به ما حرفی نزده است.»

همین چندوقت پیش بود که حرف از برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی شد و نیکنام حسین‌پور، مدیرعامل خانه کتاب این طرح را عنوان کرد و با این استدلال که ما هم می‌توانیم مثل همه دنیا در این شرایط نمایشگاه کتاب مجازی برگزار کنیم. صحبت‌های حسین‌پور این چراغ را روشن کرد که ممکن است نمایشگاه کتاب نداشته باشیم و باید برای نداشتن و برگزار نشدنش فکری کنیم.

اینکه هر روز یک زمان را برای برگزاری مشخص کنیم و درنهایت به آخر سال برسیم و بگوییم خب شرایط فراهم نبود که نمایشگاه را برپا کنیم، کار درستی نیست. وقتی خبرهای درگوشی می‌رسد که نمایشگاه در سال ۹۹ برگزار نمی‌شود، مشخص است که باید این مساله به‌صورت رسمی اعلام شود و بعد درمورد بقیه موارد تصمیم‌گیری کنند که مهم‌ترین آن جبران ضررهای ناشرانی است که کتاب‌هایشان در انبارها خاک می‌خورد و ناشر نمی‌داند که با این همه کتاب باید چه کاری انجام بدهد.

دنیا چه می‌کند؟

روایت دگردیسی یک رویداد: از مجاز تا واقعیت

احمد شاکری، پژوهشگر فرهنگی و مشاور مدیرعامل موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران از وضعیت اخیر نمایشگاه‌های کتاب دنیا خبر داد و در این یادداشت برایمان از اتفاق کرونا در دنیا با نگاه به نمایشگاه‌های کتاب نوشته است: «بحران گسترش کرونا درحالی اتفاق افتاد که شتاب برخی رویدادهای بین‌المللی در حوزه فرهنگ و ازجمله کتاب در مسیری طبیعی و امیدوارکننده پیش می‌رفت. در تقویم نمایشگاه‌های بین‌المللی، نمایشگاه‌های کتاب لندن، پاریس و بولونیا در شیوه برگزاری خود دچار تغییر شدند و درنهایت برخی تصمیم به موکول کردن آن به سال آتی و یا برگزاری ‌بخشی از آن به‌صورت مجازی گرفتند.

درحقیقت قوانین وضع‌شده جهت پیشگیری از گسترش این بحران خود باعث چنین تصمیماتی شد. به‌عنوان مثال در فرانسه و همزمان با منع برگزاری تجمعات بیش از پنج هزار نفر در مرحله پیشاقرنطینه، درنهایت رئیس اتحادیه ملی نشر فرانسه و همچنین نمایشگاه کتاب پاریس اعلام کرد به‌منظور حفظ سلامت بازدیدکنندگان از برگزاری این دوره انصراف می‌دهد و به دیدار همگی در سال ۲۰۲۱ امیدوار است. نمایشگاه کتاب بولونیا نیز با برقراری‌ بخش رایت‌سنتر و با برگزاری نشست‌های آنلاین با فعالان نشر کودک، ورود دنیای مجاز به عرصه نشر را به‌شکلی دیگر نمایان کرد. هرچند به نظر می‌رسد خسارت اقتصادی وارد بر این ‌بخش از عرصه نشر جهانی تا سال‌ها قابل‌ترمیم نخواهد بود و از طرف دیگر هنوز وضعیت ویروس کرونا نیز چندان مشخص نیست، اما فعالان صنعت نشر و نمایشگاه درصدد یافتن راه‌هایی دیگر برای جبران و یا کاهش و یا جلوگیری از رکود این ‌بخش از فرهنگ خود هستند. راه‌هایی که بتواند همزمان پاسخگوی ذائقه مخاطب باشد و با نگاهی به اقتصاد نشر، منافع و کسب‌وکار حلقه‌های به هم پیوسته نشر را سرپا نگه دارد.»

شواهد موجود نشان می‌دهد دیگر نمایشگاه‌های بین‌المللی پساکرونا نیز تا زمان بازگشت به حالت عادی به فکر تدبیر در حفظ کیفیت و یا ارتقای کیفیت خود با بهره‌جویی از ترکیب فضاهای حقیقی و مجازی هستند؛ به‌گونه‌ای که در شرایط تجمع افراد در فضاهایی نظیر نشست‌های این برنامه‌ها به‌صورت برگزاری مجازی با حضور سخنرانان منتقل شود تا امکان ذخیره و استفاده از آن در بستر مجازی برای کاربران علاقه‌مند فراهم شود.

همچنین تقویم دیگر نمایشگاه‌های مختلف بین‌المللی نظیر گردشگری، اتومبیلرانی و... نشان می‌دهد تغییر شیوه‌ بخش گسترده‌ای از این نمایشگاه‌ها به‌دلیل پرهیز از سفر و یافتن الگویی تا زمان یافتن راه‎‌حل درمان قطعی در دستورکار اغلب برگزارکنندگان آن قرار گرفته است؛ امری که همزمان در دوره سپری‌شده ضربات اقتصادی خود را به‌خوبی نشان داده و در حوزه فرهنگ نیز اقتصاد بخش‌های مختلف از کتابفروشی‌ها تا ناشران را دچار مشکلات جدی کرده است.  صنعت نشر ایران و بالطبع نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز همانند نمونه‌های مشابه خود از این قاعده مستثنی نیست.

هرچند در این میان مسئولان نمایشگاه کتاب فرانکفورت به‌دنبال قاعده‌گردانی هستند و خبر از تلاش برای طراحی وضعیتی متناسب با شرایط همزیستی با کرونا دارند. در چنین حالتی نیاز بازار نشر به وجود صاحب‌نظران مجرب و آگاه به این قواعد کاملا بدیهی است و این توانایی تطبیق با شرایط پیش‌آمده است که به‌عنوان مزیت تلقی می‌شود. توانایی‌ای که در اصل راه‌حلی برای برون‌رفت از توقف در بحران است و بیانگر بازبینی استانداردها و ساختاری است که سال‌هاست ذهن‌ها به آن عادت کرده و یا دیگر پاسخگوی تغییرات پیش‌رو نیست. برهمین‌اساس می‌توان در بستر پژوهش‌هایی با زوایای دید مختلف به پدیده تاثیر کرونا بر رونق کسب‌وکارهای فرهنگی رسید و با مطالعه‌ای تطبیقی به الگویی بومی و منحصر به شرایط موجود رسید.

نگاه ناشر

تسهیلات برنامه‌ریزی‌شده برای ناشران

ناشر باشی و این همه کتاب منتشر کرده باشی تا به نمایشگاه برسانی، اما ناگهان یک ویروس کوچک همه محاسبات تو را به هم بزند، چه خواهی کرد؟ مطمئنا برگزار شدن نمایشگاه در سال جاری برای همه ناشران مهم است، چون برنامه‌ریزی‌های زیادی برای این موضوع داشته‌اند و طبیعتا باید به آنها کمک شود تا از این اوضاع بد بیرون بیایند.

حسین شاهمرادی، مدیر انتشارات امیرکبیر درباره برگزاری نمایشگاه کتاب معتقد است که باید حرف‌های ستاد ملی کرونا را گوش داد و می‌گوید: «الان جامعه به پیش از کرونا بازگشته و خیابان‌ها و بازارچه‌ها شلوغ هستند و فقط گردهمایی‌هایی چون هیات و مسجد، ورزشگاه و نمایشگاه کتاب تعطیل است، من نمی‌دانم این عامدانه و آگاهانه است یا نه ولی طبیعتا با تدابیری که بتوان آن بحث خطرات کرونایی را برای مردم به حداقل رساند، باید کاری کنیم که نمایشگاه کتاب برگزار شود.»

مدیر انتشارات امیرکبیر درباره پیشنهاد جایگزینی برای نمایشگاه کتاب هم می‌گوید: «حمایت‌های ارشاد از ناشران طی سال‌های گذشته به چند روش بوده است، یکی تسهیل عرضه کتاب ناشران به مخاطبان از طریق نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه کتاب استانی بوده که امکان ارتباط تولیدکننده و مصرف‌کننده را فراهم می‌کند، هرچند این راه هم خطاهایی دارد، اما در شرایط فعلی نشر اتفاق ناگزیری است. ‌بخش دیگر حمایت‌ها هم به شکل مستقیم و غیرمستقیم عرضه شده، مثل وام‌های اعطایی یا خرید کتاب که بسیار محدود است.

در دوره‌هایی وام اعطا می‌شد، درحال‌حاضر اما وجود ندارد تا ناشر از آن بهره‌مند شود. نمی‌دانم چنانچه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نخواهد نمایشگاه کتاب را برگزار کند، چه اتفاقی می‌افتد. باید به این فکر کنیم که به یک شکل و ترتیبی نمایشگاه کتاب را برگزار کنیم.

البته نباید فراموش کرد که برگزار شدن یا نشدن آن منوط به نظر فنی ستاد مبارزه با کروناست، چون بحث سلامت و جان مردم مطرح است و تصمیمات آن ستاد لازم‌الاجراست.»

از طرف دیگر، سعید مکرمی، مدیر انتشارات اسم هم معتقد است که برگزار نشدن نمایشگاه کتاب، ضررهای زیادی به ناشران وارد می‌کند و معاونت فرهنگی وزارت ارشاد باید راهکاری برای این موضوع داشته باشد.

او می‌گوید: «وقتی نمایشگاه کتاب در اردیبهشت برگزار می‌شود نرخ تولید کتاب در ماه‌های بعدی نمایشگاه به‌شدت پایین می‌آید. پس عملیات تولید به ۶ماهه دوم می‌افتد. اما اگر نمایشگاه کتاب در آبان برگزار شود، آن رکود چندماهه تا اسفند ادامه پیدا می‌کند؛ چون مشتریان کتاب، سبد خریدشان را در نمایشگاه انجام داده‌اند و دیگر خریدی ندارند. در ۶ماهه اول امسال که نشر آسیب دیده است، با برگزاری نمایشگاه در آبان دوباره ضرر دیگری به نشر وارد می‌کنیم.

ما هم می‌توانیم مثل همه دنیا که نمایشگاه‌هایشان را عقب انداختند و در سال جاری برگزار نمی‌کنند، این کار را انجام بدهیم و ارشاد آن هزینه میلیاردی را که هر سال برای برگزاری نمایشگاه کتاب انجام می‌داد، برای کمک به صنف کتاب و نشر به‌کار گیرد و به آنها تسهیلات بدهد. این کار می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. تا ناشران ضربه سنگینی از اتفاقات این حوزه نبینند.»

نگاه خبرنگار 

صبر می‌کنیم ...

نویسنده: میثم رشیدی‌مهرآبادی، نویسنده و خبرنگار کتاب

 اگر خبرنگار کتاب باشید، زیر و بم نمایشگاه کتاب را بلدید و هر سال در این نمایشگاه با گشتن در سالن‌های مختلف در جریان اتفاقات حوزه نشر قرار می‌گیرید و اخبار و گزارش‌های این نمایشگاه را پوشش می‌دهید. سراغ یکی از خبرنگاران حوزه کتاب رفتیم تا او هم نظرش را درخصوص برگزاری این نمایشگاه در اوج اتفاقات کرونا بگوید.

«هر سال، بعد از غروب دلگیر سیزده‌بدر، تنها چیزی که می‌توانست حال‌مان را جا بیاورد، برگزاری نمایشگاه کتاب در اوایل یا اواسط اردیبهشت بود. قبل از هرچیز دست به‌کار می‌شدیم تا با نظرخواهی از نویسندگان و اهالی کتاب، ‌لیست پیشنهادی برای مخاطبان‌مان تهیه کنیم. این لیست‌ها برای خودمان هم کارگشا بود؛ می‌فهمیدیم فعالان حوزه کتاب روی چه عناوینی تمرکز بیشتری دارند و حواس‌مان را جمع می‌کردیم تا در روزهای نمایشگاه، سراغ نویسندگان و ناشران این کتاب‌ها برویم و با آنها گفت‌وگو کنیم.

یادش‌بخیر، سال پیش، بیشتر از هر سالی شبستان اصلی مصلی امام را گز کردم و نتیجه‌اش شد دردی بی‌سابقه در ناحیه کمر و ستون‌فقرات. نیمه‌های شب، درحالی‌که چشمانم از شدت درد، خیس شده بود، با دل شکسته از خدا می‌خواستم فلج نشوم!

امسال اما همانقدر که از ممنوعیت برگزاری مراسم طبیعت‌سوزان در سیزده‌بدر خوشحال بودم، دلم برای برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران، گرفت و غصه‌دار شد.

من به‌عنوان خبرنگار حوزه کتاب اگرچه در طول سال با کتاب‌ها، نویسندگان، ‌ناشران و اهالی نشر ارتباطی مستمر و نزدیک دارم، اما نمایشگاه کتاب، ‌همیشه برایم شگفتانه‌هایی همراه دارد.

وقتی وسط راهرویی دنبال غرفه ناشری می‌گردم، چشمم به کتابی می‌خورد که انگار سال‌ها دنبالش بوده‌ام... بی‌هوا کسی صدایم می‌کند و می‌بینم همکلاسی دوران مدرسه‌ام حالا نویسنده شده و کتابی نوشته که اتفاقا خیلی هم خواندنی است... ناگهان چشمم به تابلوی ناشری می‌افتد که تا حالا اسمش را هم نشنیده‌ام. سراغش می‌روم و یک دوست جدید به دوستانم اضافه می‌کنم...

نمایشگاه کتاب برای همه اهالی دنیای کتاب همین شگفت‌انگیزی‌ها را دارد و الا چه کاری است که طرف از کرمان و خوزستان و کردستان و...، بکوبد و یک‌کاره خود را برساند به مصلی بزرگ تهران برای دیدن چند کتاب؟!

اینها البته گوشه‌ای از جذابیت‌های مهم‌ترین رویداد کتابی در کشوری است که اتفاقا نمایشگاه‌های کتابش در طول سال، در استان‌های مختلفش هم برگزار می‌شود. حالا قضاوت با شما؛ این رویداد، این دیدارها، این تفاهم‌ها و این شگفتانه‌ها را در کدام بستر مجازی می‌شود تجمیع و تجربه کرد؟!

برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب، برای من از مرز یک شوخی یا دغدغه برای آرامش نسبی افکار عمومی فراتر نمی‌رود. باید فعلا با بودجه‌های برگزاری نمایشگاه به ناشران کمک کرد تا سرپا بمانند و در اولین فرصت، ‌همزمان با برگزاری جشن شکست کرونا در سراسر کشور، افتتاحیه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را هم برگزار کرد. حتی اگر یک سال این موضوع عقب بیفتد و در سال جاری نمایشگاه نداشته باشیم. کتاب به‌مثابه موجودی زنده را نمی‌شود در فضایی مجازی نمایش داد و همان حس را به مخاطبش القا کرد. صبر اهالی کتاب، زیاد است. منتظر می‌شوند تا بار دیگر در راهروهای نمایشگاه، همدیگر را ملاقات کنند؛ اگرچه این دیدارها بدون دست‌دادن و با ماسک و تجهیزات ایمنی باشد... .»

نتیجه

بلاتکلیفی مهم‌ترین مساله

فارغ از همه اتفاقاتی که برگزاری نمایشگاه کتاب تهران را تحت‌الشعاع قرار داده است، باید به این نکته توجه کرد که وضعیت نشر و کتاب تا پیش از این هم دچار بحران و ورشکستگی بود. بلاتکلیفی درمورد وضعیت برگزاری امسال نمایشگاه کتاب تهران نه‌تنها کمکی به ناشران نخواهد کرد بلکه باعث می‌شود در دوره پساکرونا با یک رکود شدید در صنعت نشر مواجه شویم. به نظر می‌رسد وزارت ارشاد باید سریع‌تر به این موضوع ورود کرده و نتیجه تصمیمات را به‌طور مشخص به اطلاع ناشران برساند. شایعات و حرف‌های درگوشی در این رابطه بیشتر باعث بلاتکلیفی ناشران می‌شود و موید این است که دستگاه فرهنگی در شرایط بحرانی، فاقد راهبردی مشخص در حوزه فرهنگ است.