حق نداریم در شعر آئینی از خطر قرمزها عبور کنیم/ ظلم ستیزی از محوری ترین موضوعات فرهنگ عاشوراست

حلقه وصل: محمدعلی مجاهدی متخلص به «پروانه» سال 1322 هجری شمسی در قم به دنیا آمد، پدرش آیت‌الله میرزا محمد مجاهدی تبریزی است. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان برد و پس از اخذ مدرک کارشناسی حقوق قضایی چند سالی به تحصیل علوم حوزوی و بررسی متون منظوم پارسی و تحقیق درباره شعر آیینی و تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های آن پرداخت و به خاطر پژوهش‌های متعددی که در این عرصه داشته و افق‌هایی که در این عرصه از شعر و ادبیات فارسی برای شاعران ترسیم کرده است، وی را «پدر شعر آیینی» می‌نامند. مجاهدی علاوه بر سمت‌های گوناگونی که داشته، دبیر انجمن شعر «محیط» با قدمتی بالغ بر 54 سال نیز هست. در آستانه ماه محرم و در حاشیه یکی از جلسات انجمن شعر محیط، نقاط قوت و آفات شعر آئینی و همچنین شاخصه های شعر عاشورایی را از نگاه ایشان جویا شدیم.

مجاهدی در خصوص نقطه قوت شعر آئینی گفت:  نقطه قوت شعر آیینی ما امروز نگاهی است که به بعد حماسه، عقلانیت و بیداری دارد. الان جوامع وکشورهای مسلمان همسایه ما تشنه این مسائل هستند و باید به آنها خوراک داد. خوراک‌شان که گریه نیست. باید برای تبیین فرهنگ عاشورا آثاری که این مسائل را فریاد بزند، تدوین کرد. همانطور که امام حسین(ع) را در شهامت و شجاعت تعریف می‌کنیم، بعد گذشت امام حسین را نشان دهیم که حر را که به ظاهر عامل به وجود آمدن فاجعه عاشوراست، وقتی شرمنده و نادم می‌بیند، بدون هیچ قید و شرطی توبه‌اش را می‌پذیرد و به او می‌گوید سرت را بلند کن. این تصاویر خیلی کمرنگ بود. بعد از انقلاب این مفاهیم بازپروری و احیا شد.

پدر شعر آئینی با اشاره به آینده روشنی که برای شعر متعهد و ارزشی پیشبینی می شود افزود:  من آینده بسیار روشنی برای شعر متعهد و ارزشی پیش‌بینی می‌کنم که نه یک سر و گردن که ده‌ها سر و گردن بالاتر از وضع کنونی می‌ایستد. این یک ادعا نیست و قابل اثبات است. 

وی با اشاره به تفاوت «شعر عاشورا» با «شعر عاشورایی» خاطرنشان کرد: شما در شعر عاشورا می‌توانید از گریه حضرت آدم بر شهادت امام حسین(ع) تا هر چه بوده را روایت کنید. این شعر عاشوراست که مقوله‌های مرتبط با این حادثه در آن آمده است ولی شعر عاشورایی کدام است؟ شعر عاشورایی شعری است که گلواژه‌های فرهنگ عاشورا در آن به تصویر کشیده می شود و مفاهیم عاشورا در آن متبلور می شود. فرق این دو در همین بعد ارزشی و حماسی است و الا هر دو، بعد ماتمی را دارند. ما ضمن اینکه بر بعد ماتمی و احساسی فرهنگ عاشورا اصرار می‌ورزیم، بیشتر از آن به بعد حماسی و ارزشی فرهنگ عاشورا علاقه داریم و معتقدیم باید این 2 بال با هم به حرکت دربیاید.

مجاهدی با اشاره بر تاثیر پیروزی انقلاب اسلامی در پیشرفت شعر آئینی افزود:  بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شعر آیینی در مقایسه با ادوار گذشته تاریخی از بالندگی چشمگیری برخوردار است و بسیاری از اهل سخن و سخن‌شناسان با من هم‌عقیده هستند که دهه اخیر را باید به عنوان دهه شعر آیینی نامگذاری کرد، چرا که در این دهه شعر آیینی به لحاظ محتوایی اوج گرفته است.

وی خاطر نشان کرد: در شعر آیینی از دیرباز 2 مقوله مناقب و مدایح بویژه در موضوع مرثیه‌سرایی، دارای نگاه عاطفی محض بود. این سبک شعر- قرائت عاطفی و ماتمی محض از حادثه عاشورا- حداقل 500 سال حاکمیت بلامنازع داشت. بتدریج قرائت‌های دیگری در کنار این شعر دیده شد که فرهنگ گرانسنگ عاشورا، یک فرهنگ تک‌بعدی نیست و یک منشور چندبعدی است و هرکس از یک زاویه به این مهم نگاه کرده و با یک فضای بیکران مواجه شده است.

این شاعر پیشکسوت کشورمان در ادامه گفت: بعد از پیروزی انقلاب، این را کاملا احساس می‌کنیم که بسیاری از شعرای جوان و متعهد ما نگاه لایه‌شکافت و نافذی به ابعاد مختلف فرهنگ عاشورا انداختند و ناگفته‌ها و ناشنفته‌ها را رصد و تصویر کردند. یعنی مقوله‌هایی که هزار و 100 ساله جایش خالی بود و گفته نمی‌شد را شناسایی کردند. در شعر عاشورا ما کرامت، گذشت، مقاومت، شهادت، مروت، جوانمردی، حماسه، اشک و آه، شور و عاطفه، هدایت و امر به معروف و نهی از منکر را داریم. در شعر از بسیاری از این مقوله‌ها رد شده بودیم و به آن نپرداخته بودیم و حال آنکه امام حسین علیه‌السلام می‌فرمایند من به خاطر این قیام کردم که جامعه اسلامی دچار انحراف شده بود؛ برای جلوگیری از این انحراف که بعد از سقیفه در حال نهادینه شدن بود، قیام کردم.

مجاهدی تاکید کرد: یکی از محوری‌ترین موضوعات فرهنگ عاشورا ظلم‌ستیزی است. پیش از انقلاب فرض کنید یک یا 2 چهره شاخص داشتیم که در این عرصه کار کردند. فقط مثل اینکه وحی منزل بود که بعد گریه‌خیز شعر عاشورا را درشت‌نمایی کنیم. در این مسیر گاه برخی قصه‌های خودساخته که نه پشتوانه روایی و نه تاریخی دارد و نه عقل آنها را باور می‌کند، مطرح شد. فرض کنید یک نفر در روز عاشورا آمده که طول نیزه‌اش 18 متر بوده است. اینکه کسی بخواهد این نیزه را بگرداند که باید 10 نفر کمکش کنند. چطور می‌خواهد با این نیزه جنگ کند؟ از این افسانه‌ها زیاد است.

شاعر نام آشنای کشورمان همچنین در پاسخ به این سوال که چه آفات و خطراتی شعر آئینی و خصوصا شعر عاشورایی را تهدید می کند، گفت: به‌رغم رویش‌های چشمگیری که شعر آیینی پس از پیروزی انقلاب داشته است، ما متاسفانه با ریزش‌هایی هم مواجه بودیم. آثاری که بیشترشان در قلمرو شعر ولایی قرار می‌گیرند، از لحاظ محتوایی آفت‌زده هستند. یعنی بایدها و نبایدهایی و مولفه‌های الزامی و پرهیزی را که در ارتباط با شعر آیینی مطرح است و هر شاعر متعهد و متدین باید به این مولفه‌ها تن بدهد، رعایت نمی‌کنند. بعضی از این مولفه‌ها جنبه الزامی و برخی جنبه پرهیزی دارد. آن جنبه‌های پرهیزی خطوط قرمزی هستند که ما حق نداریم از آن خطوط قرمز عبور کنیم.  متاسفانه عده‌ای از شعرای جوان ما به خاطر شور و حال شگرفی که در هنگام آفرینش یک اثر هنری پیدا می‌کنند، ناخودآگاه از این خطوط قرمز عبور می‌کنند ولی همین خوراک وهابیت می‌شود. وهایبت امروز از همین نقاط سوءاستفاده می‌کند و اینها را درشت‌نمایی می‌کند و با رسانه‌هایش در سطح جهان ذهن بشریت را نسبت به شیعه خراب می‌کند.

مجاهدی افزود: فرض کنید فردی در شعر از مسائلی که شارع مقدس ما را از ورود به این حیطه نهی کرده است، بگوید. یعنی اگر کسی باور قلبی‌اش این باشد که علی خداست، مسلم است حکم شرعی آن چیست. بودند کسانی که حضرت را خدا می‌دانستند و توسط خود حضرت، حد شرعی خوردند. آن چیزی را که ما در شعر ولایی نیاز داریم باید از سرچشمه، نه از متون دسته‌چندمی گرفته باشیم. منابع دست اول ما که مربوط به سده سوم و چهارم هستند، غالبا به فارسی ترجمه شدند و شعرای آیینی ما باید با مطالعه دقیق و مروری بر این منابع متقن و متین، آگاهی‌های لازم را نسبت به اهل بیت عصمت و طهارت پیدا کنند. با اتکا به آن آگاهی‌هاست که ما شاهد آفرینش آثاری خواهیم بود که بتدریج مورد اقبال جامعه قرار می‌گیرد و ماندگاری پیدا می‌کند.  به عنوان یک خواهش از شعرای جوان متعهد که افتخارات زیادی برای شعر آیینی معاصر آفریدند، می‌خواهم همین آفات محتوایی را از آثارشان حذف کنند و مسلم بدانند حضرات معصومین از این عمل آنها رضایت خواهند داشت.