نکته کلیدی در ماهیت اینستکس

به گزارش حلقه وصل، راه‌اندازی اینستکس شاید عملیاتی‌ترین خروجی جلسات کمیسیون مشترک برجام طی چند ماه اخیر و پس از خروج ترامپ از این معاهده بین‌المللی بود. راه‌اندازی سامانه‌ای که قرار است تراکنش‌های مالی حاصل از مبادلات تجاری بین ایران و اروپا را ساماندهی کرده و در گام اول، فروش نفت و تأمین غذا و داروی ایران و در گام‌های بعدی، سایر کالاهای تحریمی و غیرتحریمی را شامل شود.

اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای ضمن اعلام این مطلب از عملیاتی شدن این کانال مالی خبر داده و اعلام کرده است: «تلاش‌ها برای رفع تحریم‌ها شدت می‌گیرد.» پیش از آن هلگا اشمید، از مقام‌های ارشد سیاست خارجی اتحادیه اروپا، اعلام کرد که سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران عملیاتی شده و اولین انتقالات بانکی در آن در حال انجام است.

عملیاتی شدن اینستکس اگرچه به مرحله اجرا رسید اما همچنان ابهامات فراوانی که در همان ابتدای مطرح شدن این پیشنهاد وجود داشت به قوت خود باقیست و اظهار نظر مقامات سیاسی ایران نیز نشان می‌دهد اقدام جدید اروپا، نمی‌تواند خواسته‌های مطرح شده از سوی ایران را پوشش دهد.

به گفته عراقچی، «این پروسه اگر چه خیلی دیر اما شروع شده است و کمتر از انتظارات ماست، اما به مرحله عملیاتی شدن رسیده است، البته بدون اینکه خرید نفت از ایران انجام شود یا اعتبارات خاصی برای آن در نظر گرفته شود اینستکس نمی‌تواند انتظارات ما را به‌طور کامل برآورده کند. بنابراین کشورهای اروپایی باید به‌طور جدی بحث فروش نفت ما را در دستور کار خود داشته باشند».

عبدالناصر همتی نیز پس از انتشار خبر راه‌اندازی سازوکار مالی اروپا، در یادداشتی اینستاگرامی اعلام داشت: «برای عملکرد پایدار اینستکس لازم است اولاً، اینستکس نه کانالی در چارچوب قواعد تحریمی آمریکا، بلکه کانالی مبتنی بر برجام باشد و کلیه تراکنش‌هایی که در چارچوب برجام مجاز بودند، از طریق آن انجام‌پذیر باشد. ثانیاً شاید در ابتدا شامل کلیه کالاهای غیرتحریمی شود ولی بعدتر محدوده آن بایستی به کلیه کالاها گسترش یابد. ثالثاً منابع آن از صادرات نفت به اروپا تأمین شود، اگر هم اروپا موقتاً محذوراتی در خرید نفت ایران دارد، یک خط اعتباری بلندمدت با بازپرداخت آتی نفتی، یک راه حل موقت قابل بررسی است. خود اروپایی‌ها هم در مذاکرات اشاره‌ای به راه حلی شبیه به این داشته‌اند. الگوهای متعدد برای حضور سایر پشتیبانان برجام در اینستکس یا ساز و کار مستقل مشابه آن، در حال توسعه است. در هر حال اینستکس صرفاً سهمی محدود در راهبرد بانک مرکزی در بازار ارز دارد و برنامه‌های متعدد دیگر نیز در حوزه روابط ارزی کشور اجرایی شده و یا در حال اجرا است».

کمیسیون مشترک اروپا در پایان این نشست، بیانیه‌ای 9 بندی منتشر ساخت که برخی بندهای این بیانیه حاوی نکات شیطنت‌آمیز بود. در بند 3 این بیانیه از برجام به عنوان یک عنصر کلیدی عدم اشاعه سلاح هسته‌ای و صیانت از امنیت و ثبات منطقه‌ای خصوصاً در پرتو تنش‌های جدید، تعبیر شده و ایران متهم به ساخت بمب اتم شده است. در این بند در حقیقت، هر گونه اقدام ایران برای خروج از برجام یا عدم رعایت مفاد آن به مثابه حرکت ایران به سمت ساخت بمب اتم تعبیر شده و به معنای دیگر، راه‌های دپیلماتیک ایران برای مقابله با کاستی‌های طرف مقابل را محدود کرده است.

در بند 4، باز هم اروپایی‌ها، از اعمال تحریم‌های یک جانبه آمریکا صرفاً «ابراز تأسف» کرده و تلاش‌های آتی خود را همانند یک سال قبل، اقدامی برای «کاهش آثار منفی خروج آمریکا از برجام» و نه «مقابله» با آن توصیف کرده‌اند.

«اعضا همچنین در میان سایر موضوعات مختلف مطرح، پیشرفت خوب در پروژه مدرن‌سازی رآکتور تحقیقاتی اراک و پروژه تبدیل تأسیسات فردو برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار، آنگونه که در برجام پیش‌بینی شده، را مورد توجه قرار دادند. اعضا بر اهمیت این پروژه‌ها از منظر عدم اشاعه هسته‌ای تأکید کردند. در خصوص پروژه اراک، اعضا، مشخصاً از پیشرفت‌های حاصله توسط روسای مشترک کارگروه اراک یعنی چین و انگلستان، از جمله امضای قرارداد «تجزیه و تحلیل حالات گذرای رآکتور» بین ایران و چین، استقبال کردند. کمیسیون مشترک مجدداً تعهد قاطع خود برای حمایت کامل از این پروژه‌های هسته‌ای، از جمله تکمیل به موقع پروژه مدرن‌سازی رآکتور تحقیقاتی اراک و تأمین تجهیزات لازم برای آن را مورد تأکید قرار داد. اعضای همچنین در جریان گزارش فعالیت‌های جاری در حوزه همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز در چارچوب پیوست شماره سه برجام نیز قرار گرفتند».

این بند دقیقاً، موضع پیشگیرانه کمیسیون اروپا در مقابله با اقدامات احتمالی ایران در گام دوم کاهش تعهدات برجامی است. جایی که ایران تهدید کرده در صورت عدم اخذ امتیازهای لازم از اروپایی‌ها، در خصوص «توقف بازطراحی راکتور آب سنگین اراک» تصمیم‌گیری می‌کند، اروپایی‌ها در بیانیه خود، این موضوع را به دقت مورد تأکید قرار داده و به نوعی هر گونه اقدام ایران خارج از موضوع را به عنوان نقض این توافق در نظر گرفته‌اند.

نکته‌ای که در طی روزهای اخیر و پس از اعلام بیانیه کمیسیون اروپا مورد تأکید کارشناسان و مسؤولان ایرانی قرار گرفته است، لزوم مبنا قرار گرفتن پول حاصل از فروش نفت به عنوان منبع تأمین مالی اینستکس است. به این معنا که از دید کارشناسان، اینستکس باید مبنای تهاتر مبادلات حاصل فروش نفت ایران به اروپا باشد، نه یک خط اعتباری شارژ شده از سوی اروپا.

زیرا در غیر این صورت در درجه اول، میزان منابع مالی این کانال، قابل رشد نخواهد بود و علاوه بر این، ماهیت اصلی این ساز و کار مالی که تسهیل فروش نفت ایران و مقابله با تحریم‌های آمریکایی بود به یک کانال بشر دوستانه فروش محدود دارو و مواد غذایی تبدیل خواهد شد. موادی که در حال حاضر از کشورهایی نظیر هند و چین در حال تهیه هستند.

از این رو به نظر می‌رسد، مسأله اینستکس و کارکردهای آن همچنان به عنوان یکی از موضوعات مهم مذاکراتی ایران و اروپا باقی بماند و طرفین با اقدامات خود به امتیازگیری ادامه دهند و مسأله را نباید تمام شده دانست.