نکات اسلامی برای تربیت فرزندان در تعطیلات نوروزی/ نوروز چه ظرفیت‌های تربیتی برای فرزندان دارد؟

به گزارش حلقه وصل: خانواده‌های مسلمان ایرانی هر برنامه‌ای که برای روزهای تعطیل نوروز داشته باشند، در یک مورد با یکدیگر مشترک هستند: اینکه می‌خواهند چند روز استراحت کنند و در کنار اعضای خانواده خود روزهای آرامی را بگذرانند. در این میان، کودک و نوجوان خانواده هم سهمی در استراحت و بهره بردن از آرامش دارد که نباید نادیده گرفته شود. در عین حال فراغت پدر و مادر از مشغله‌های بیرون از خانه فرصت خوبی را برای رسیدگی به بچه‌ها فراهم می‌کند تا هم به بازی و تفریح آن‌ها بپردازند و هم از تربیتشان غافل نمانند. این گونه است که گفته شده این حتی تعطیلات را غنیمت بدانید تا از تربیت فرزندان غافل نشوید.

در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام دکتر محمدباقر الله کرم، پژوهشگر حوزه دین انجام داده، به نکات متنوع و مهمی در زمینه تربیت اسلامی فرزندان و تطبیق آن با آداب نوروزی و رسم‌های ایرانی پرداخته است.

هدیه دادن به کودک

یکی از رسم‌های مورد علاقه کودکان و نوجوانان در ایام نوروزی، عیدی دادن است. رویکرد اسلام به این رسم ایرانی چیست؟ و چقدر می‌توان از آن در جهت تربیت دینی کودکان بهره برد؟

هدیه دادن در دین اسلام هم توصیه شده است. پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله از شیوه‌های گوناگونی برای اظهار محبت نسبت به کودکان و نوجوانان بهره می‌برد. یکی از روش‌های آن حضرت، هدیه دادن بود. در روایتی که در کتاب بحارالانوار آمده، نوشته شده که روزی مرد عربی به خدمت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله رفته و عرض کرد: «ای رسول خدا! بچه آهویی را شکار کرده‌ام که آن را به شما هدیه می‌دهم تا به فرزندانتان، حسن و حسین علیهماالسلام، بدهید.» پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله هدیه آن مرد را پذیرفت و در حق او دعا کرد. همان موقع امام حسن علیه السلام که آن زمان کودک بود، آمد و خواست تا بچه آهو را بگیرد. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله هم بچه آهو را به آن حضرت هدیه داد و او به این شیوه بسیار شاد شده بود و بازی می‌کرد.

اول دختران و بعد پسران

در روایت دیگری از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر کسی که تحفه‌ای از بازار بخرد و برای کودکان و فرزندان و همسر خود بیاورد، پاداش او نزد خداوند مانند کسی است که به مستمندان کمک کرده باشد.» بعد از آن درباره تقسیم هدایا فرمود: «اول به دختران هدیه بدهید و بعد به پسران. هر کسی که دختربچه خود را خوشحال کند، پاداش آزاد کردن بنده‌ای از فرزندان اسماعیل دارد و آن کسی که پسربچه خود را شاد کند، مانند کسی است که از ترس و خوف خدا گریسته باشد و پاداش چنین فردی بهشت برین است.» بنابراین رسم عیدی دادن به کودکان و نوجوانان می‌تواند در شاد کردن آن‌ها و جلب محبت و احترام مفید باشد.

محبت به فرزند

هدیه دادن مظهری از محبت است. محبت به فرزندان چه تأثیری در تربیت فرزند دارد؟

در کتاب اصول کافی روایتی نوشته شده با این مضمون که روزی پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، نوه‌های خود حسن و حسین علیهماالسلام را در حالی که کودک بودند روی پاهای خود نشانده بود و آن‌ها را می‌بوسید. در همین زمان شخصی به نام اقرع بن حابس که از آنجا می‌گذشت، وقتی این شیوه اظهار محبت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نسبت به کودکان را دید، عرض کرد: «من ده فرزند دارم و تا به حال هیچ کدام از آن‌ها را نبوسیده‌ام.» آن حضرت در جواب فرمود: «چه کنم که رحمت خدا را از قلب تو برده است.»

روایت دیگری هم در جلد 43 کتاب بحارالانوار نوشته شده با این مضمون که شخصی به نام ابن عباس، از معاصران حیات پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، نقل کرده که روزی عایشه به خدمت پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله رفت و آن حضرت را در حالی دید که دختر خود، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را در آغوش گرفته و می‌بوسد. عایشه عرض کرد: «یا رسول‌الله! او را دوست دارید؟» آن حضرت در پاسخ فرمود: «آگاه باش که به خدا سوگند اگر تو از مقداری که من او را دوست دارم باخبر بودی، بر محبت خود نسبت به او می‌افزودی.»

آیا دریافت محبت را می‌توان حقی عنوان کرد که فرزند بر عهده والدین خود دارد؟

بله. حتی این نحوه اظهار علاقه پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نسبت به حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و امام حسن و امام حسین علیهماالسلام نشان می‌دهد که یکی از حقوق کودک و نوجوان نسبت به بزرگ‌ترها این است که به او محبت کنند و با برآورده کردن این نیاز طبیعی در او، راه را برای هر نوع کمبود محبت و آثار منفی ناشی از آن ببندند.

در عید نوروز هم می‌توان این رسم اسلامی را به‌جا آورد و برای تبریک سال جدید به کودکان و نوجوانان، صورت آن‌ها را بوسید. چون اگر کودک و نوجوان از سمت والدین خود محبتی دریافت نکند، برای اینکه این کمبود به جای دیگری پناه می‌برد. از طرف دیگر دریافت نکردن توجه از طرف خانواده باعث می‌شود که کودک و نوجوان دچار نوعی افسردگی روحی و روانی شده و زمینه انحرافات اجتماعی در وجود او شکل بگیرد.

مسئولیت بدهید

چه ظرفیت دیگری در روزهای تعطیل وجود دارد که می‌توان از آن برای تربیت دینی فرزندان استفاده کرد؟

همه اهل خانه، شاغل و غیر شاغل، در تعطیلات آغاز سال چند روزی را مهلت دارند تا دور هم جمع شده و به امور خانوادگی رسیدگی کنند. این چند روز، زمان خوبی است که پدر و مادر موارد ضروری را با فراغ بال بیشتری به کودک یا نوجوان خود آموزش بدهند.

البته در این مورد باید توجه داشت فعالیت‌ها و کارهایی که یک کودک نوپا انجام می‌دهد معمولاً اساس استقلال‌خواهی اوست. یعنی راه رفتن کودک و تلاش او را برای گرفتن اشیاء اطراف نوعی تلاش برای انجام کارها و ایستادن روی پاهای خودش است. درست است که کودک به محض راه رفتن، کار کردن را آغاز نمی‌کند اما در سال‌های ابتدای زندگی معمولاً در ضمن بازی مسئولیت‌هایی را بر عهده می‌گیرد که از بزرگ‌ترهای خود آموخته است. به همین دلیل است که والدین و بزرگ‌ترها می‌توانند در این تعطیلات، ضمن بازی کردن با فرزند خود و سرگرم کردن او، او را تربیت کرده و آموزش دهند.

تربیت دینی در خانه حضرت زهرا سلام‌الله علیها

در همین مورد می‌توان به شیوه تربیتی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در زمان بازی با کودکان خود است. درست است که امروزه روان شناسان متوجه شده‌اند که بازی کردن با کودک باعث رشد شخصیتی، بروز استعدادهای پنهانی و مسئولیت‌پذیری او می‌شود و بزرگ‌ترها می‌توانند نکات و مواردی را که در نظر دارند، در زمان بازی به کودک خود آموزش بدهند، اما حدود چهارده قرن پیش حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها همین نکته را در زمان بازی کردن با کودکان خود اعمال می‌کرد.

از طرف دیگر در روایت‌های زیادی نقل شده که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله با فرزندان دخترش، حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها، همبازی می‌شد و همراه با آن‌ها به تحرک می‌پرداخت و نکته‌های بسیار ارزشمندی را به آن‌ها آموزش می‌داد.

در عین حال، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها نسبت به بازی کردن با کودکان خود بسیار توجه داشتند و همین موضوع نه‌تنها باعث شادابی و نشاط در خانه آن‌ها می‌شد بلکه حس قبول مسئولیت را در فرزندانشان تقویت می‌کرد.

این بزرگان در بازی کردن با کودکان خود، درس دفاع از دین خدا و عبادت و شجاعت را تعلیم می‌دادند. به عنوان مثال حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها در هنگام بازی کردن شعرهایی را برای کودکان خود می‌خواند و خطاب به امام حسن علیه السلام می‌فرمود: «اشبه اباک یا حسن! و اخلع عن الحق الرسن و اعبد الها ذالمنن و لا توال ذالاحن.» یعنی «ای حسن! مانند پدرت شجاع و خداپرست باش و از حق دفاع کن و رسیمان را از حق بردار. خدا را پرستش کن و با افراد کینه‌توز دوستی نکن.» درواقع آن حضرت با این جملات که در حین بازی گفته می‌شد، روحیه مسئولیت‌پذیری و بزرگی را در وجود فرزندش تقویت کرده و او را برای روزهای سخت زندگی آماده می‌کرد.

پیک شادی و انگیزه آموزشی

پیک شادی که برای دانش آموزان تهیه می‌شود، انگیزه بسیار خوبی است تا کودک و نوجوان در تعطیلات نوروزی درس و مدرسه را فراموش نکند. نکته جالب توجه در این پیک‌ها این است که از تصاویر و نقاشی‌های متنوعی برای جلب توجه دانش آموزان استفاده می‌شود. پدر و مادر هم می‌توانند از این گونه ابزار آموزشی برای سرگرم کردن فرزند خود و ترغیب او به یادگیری و آموزش در طول تعطیلات نوروزی بهره بگیرند. چون ترغیب کردن کودک و نوجوان به سمت درس و کتاب در روزهای عید که همه مشغول مهمانی و تفریح هستند، کاری نیست که با زور و اجبار ممکن باشد.

البته خیلی از خانواده‌ها در چنین روزهایی فرزند خود را مجبور به درس خواندن می‌کنند و گاهی هم از این کار نتیجه می‌گیرند. اما این کار به طور کلی جواب نمی‌دهد. یعنی ممکن است زمانی بزرگ‌ترهای خانواده به مهمانی بروند و فرزند خود را برای درس خواندن در خانه تنها بگذارند، در این شرایط احتمال دارد نوجوان در غیاب والدین خود از درس خواندن طفره برود.

بهترین کار این است که والدین و مسئولان مدرسه از اجبار خودداری کنند تا نوجوان با اکراه سمت یادگیری و علم‌آموزی نرود. در همین مورد در کتاب شریف غررالحکم روایتی به نقل از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نوشته شده مبنی بر اینکه آن حضرت فرموده است: «لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ؛ با خشم، تربیت (ممکن) نیست.»

آیا والدین می‌توانند خود را به مطالعه کردن مشغول کنند تا به این شیوه، فرزند خود را به درس خواندن تشویق کنند؟

بله. خانواده‌ها می‌توانند ضمن استفاده از ابزاری مانند پیک شادی، خودشان هم مشغول مطالعه شوند. یعنی در روزهای تعطیل سال جدید، مطالعه را به عنوان یکی از سرگرمی‌های خود در خانه انتخاب کنند و هر روز چند ساعتی را به این کار مشغول شوند.

به این ترتیب فرزند آن‌ها هم از والدین خود الگو می‌گیرد و با علاقه بیشتری به سمت کتاب‌های درسی‌اش می‌رود. این کار برای نوجوانانی که بعد از تعطیلات نوروزی باید در جلسه‌های امتحان مدرسه حاضر شوند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و بهترین کار این است که والدین علاوه بر این‌که فضای خانه را در روزهای تعطیل آرام و ساکت نگه می‌دارند تا فرزندشان فرصت مناسبی برای درس خواندن داشته باشد، خودشان هم می‌توانند به جای تماشای تلویزیون یا تفریح بیرون از خانه، خود را با کتاب خواندن سرگرم کنند. این روش باعث می‌شود که نوجوان حتی با وجود این‌که به طور عادی دوست دارد تفریح و بازی کند، در این مواقع وقت بیشتری برای درس خواندن بگذارد.
منبع:تسنیم