انتقاد یک جامعه‌شناس از کثرت نقد درباره هیأت و آئین مذهبی

به گزارش حلقه وصل: سیزدهمین پیش‌نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی ۱۴۰۳ با عنوان «ملاحظات روش‌شناختی در مطالعات آیین» با حضور سیدحسین شهرستانی مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه مطالعات دینی برگزار شد.

شهرستانی در ابتدای این نشست به اهمیت موضوع هیأت و آیین‌های مذهبی در ایران اشاره کرد و گفت: در سالیان اخیر یک حوزه پژوهشی نوظهوری در باب مطالعات تشیع و آیین‌های شیعی شکل گرفته و ما در نقطه‌ای هستیم که باید مسیر طی شده را بازیابی و بازاندیشی کنیم.

مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه به چالش‌های موجود در مطالعات آیینی اشاره کرد و گفت: ما فقط دچار فربهی مناسکی نیستیم و دچار فربهی مطالعات مناسکی هم هستیم. یک ادبیات گل‌درشتی شکل گرفته است که مناسک را در چارچوب خاصی تحلیل می‌کند و کلیشه‌هایی تولید کرده است که پیش از وقوع حادثه، آماده‌اند تا حادثه را تحلیل کنند. بنابراین ما در نقطه‌ای هستیم که باید یک بازاندیشی داشته باشیم درباره آنچه در میدان پژوهش مناسک شیعی در ایران به وجود آمده است. 

وی  با تأکید بر ضرورت بازاندیشی در حوزه مطالعات اجتماعی گفت: حوزه اصلی که الان دارد حوزه مطلالعات آیینی را به لحاظ تئوریک و گفتاری تغذیه می کند، حوزه جامعه شناسی است.

شهرستانی گفت: ما هنوز تکلیفمان با جامعه شناسی روشن نیست و ما با این ابزار مفهومی سراغ پدیده هیأت رفتیم و فراتر از آن یک نوع بسندگی به این حوزه کردیم. یعنی جامعه‌شناسی به نوعی آن حوزه‌های مختلف را تقلیل داده است و بعد هم رابطه خشک سوژه و ابژه و بعد هم از درون این فرآیند تولید کلیشه‌های مفهومی برای کادربندی و پدیده و نهایتاً ارائه حکم و قضاوت نهایی در ارتباط با پدیده اجتماعی. این اتفاقی است که الان در این حوزه مشهود و محسوس است.

مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در ادامه به اهمیت رویکرد پدیدارشناسی در مطالعات آیینی اشاره کرد و گفت: ما باید از رویکردهای پدیدارشناسانه استفاده کنیم تا بتوانیم درک بهتری از پدیده‌های زنده و تاریخی داشته باشیم. مناسک شیعی در ایران زنده است و از خودش دفاع می کند. چون پدیده زنده است و جدا از زنده بودن پدیده ما هم جزئی از این پدیده هستیم. ما درگیر این پدیده هستیم و پدیده جزئی از وجود ماست و ما جزئی از پدیده هستیم و باید آن را در وجود خودمان تفکیک کنیم. 

شهرستانی همچنین به رابطه پژوهشگر با پدیده‌های اجتماعی اشاره کرد و گفت: ما به عنوان پژوهشگران نمی‌توانیم در یک فاصله بیرونی از پدیده قرار بگیریم. این شرایط و موقعیت ما نیست و اگر در این موقعیت قرار بگیریم، دچار تناقضاتی خواهیم شد. یک سه ضلعی وجود دارد، پدیده اجتماعی که همان مناسک شیعی است، پژوهشگر و نهاد علم و نهاد سیاست و قدرت. اینجا یک رابطه شکل می گیرد و پژوهشگر باید خودش را در این سه ضلعی ببینید و درصورتی می تواند موفق شود که همه سه وجه این سه ضلعی را به رسمیت بشناسد و مناسبات را در شکل متعادلش بفهمد.

مدیر گروه حکمت و هنر پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی در پایان به ضرورت وجود الهیات اجتماعی و فرهنگی در مطالعات آیینی اشاره کرد و گفت: ما به یک گفتار الهیاتی و تئوریک در حوزه معنابخشی نظری به پدیده هیأت نیاز داریم. مناسک شیعی در کنار جامعه شناسی مناسک به الهیات مناسک هم نیاز است. این حوزه الیهات اجتماعی این فاصله را می‌تواند پر کند.

وی تأکید کرد: ما در الهیات درباره مفهوم امامت حرف زدیم، اما بحث ما مفهوم کلامی امامت نیست، بلکه پدیده اجتماعی است که ذیل اصل امامت در مناسک شیعی شرکت می‌کند. بنابراین یکی از حوزه‌هایی که کمک می‌کند این فاصله طی شود، حوزه الهیات اجتماعی است. برای فهم رابطه درست میان علم و پدیده اجتماعی در حوزه مناسک محرم، دو حوزه مطالعاتی یکی حوزه مطالعات اجتماعی و یکی پدیدارشناسی به مثابه یکم رویکرد فلسفی و علمی است پیشنهاد می‌شود.

دومین همایش علمی هیأت و آئین‌های مذهبی با موضوع «روایت اجتماعی هیأت» به همت مرکز احیاء امر دانشگاه امام صادق و اندیشکده هیأت ۱۸ بهمن‌ در تهران برگزار می‌شود.