ضرورت انجام پژوهش‌ های روشمند اثرسنجی و مخاطب‌ پژوهی

به گزارش حلقه وصل: در ابتدای نشست دکتر سید احمد محمدی، مشاور محتوایی اداره کل مطالعات رسانه و ارتباطات مرکز تحقیقات، نکاتی را درخصوص عوامل موفقیت برنامه زندگی پس از زندگی ارائه نمود و بیان داشت: برنامه زندگی پس از زندگی که چند سالی است در فضای معنوی ماه مبارک رمضان، برای معرفی و بازگویی تجارب افرادی که تجربه نزدیک به مرگ داشته یا به اصطلاح از مرگ برگشته‌اند تدارک دیده شده، از حیث جذب مخاطب و میزان بیننده در زمره برنامه‌های مناسبتی موفق قرار می‌گیرد. بنابر نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما این برنامه حدود 26 درصد بیننده داشته ‌و رضایت بیش از 90 درصد مخاطبان را برآورده است. این میزان بیننده و رضایت برای برنامه‌ای که از شبکه ۴ به­ عنوان یک شبکه تخصصی ـ پخش شده، موفقیتی بزرگ به شمار می‌آید. 

وی افزود: این موفقیت، ریشه در چند عامل دارد: اول، جذابیت موضوع. مرگ و اتفاقات پس از آن، اساساً موضوعی اسرارآمیز و جذاب است. شناخت چیستی و چگونگی مرگ و سرگذشت درگذشتگان از دیر باز دغدغه ای جدی برای بشر بوده‌ است. طبیعی است پرداختن به چنین موضوع ناشناخته‌ای بسیار دشوار است، اما بازگو کردن تجارب افرادی که تجربه نزدیک به مرگ داشته ­اند می‌تواند برای هر کسی جذاب ‌باشد. هرچند پیش از ساخت این برنامه مواردی از پرداختن به تجربه کسانی که سابقه خروج از کالبد داشته‌اند را می‌توان یافت. برای نمونه اواخر دهه ۶۰ خورشیدی یکی از مجلات مشهور بخشی با نام «آنها که دو بار می‌میرند» را به مصاحبه با چنین افرادی اختصاص داده ‌بود؛ اما پرداختن به این موضوع در قالب برنامه‌ای تلویزیونی تا پیش از ساخت زندگی پس از زندگی، در رسانه‌های داخلی مسبوق به سابقه نبوده‌ است. همین جدید و بکر بودن موضوع می‌تواند یکی از عوامل اصلی جذابیت برنامه باشد.

وی در ادامه گفت: علاوه بر جذابیت موضوع، عامل دیگر موفقیت این برنامه، بهره‌مندی از پشتوانه پژوهشی قوی و به اصطلاح پژوهش‌محور بودن آن است. دکتر عباس موزون از سال‌ها پیش ایده ساخت این برنامه را در سر پرورانده و از آغاز تحقیق و اجرای آن را برعهده داشته ‌است. او با برخورداری از روحیه پژوهشگری و انجام تحقیقات بنیادین و مطالعات مقدماتی که قدمت آن به بیش از دو دهه می‌رسد، سعی دارد در جریان گفت‌وگو، محققانه و موشکافانه ابعاد موضوع و جزئیات تجربه مهمانان برنامه را شکافته و مورد تدقیق و بررسی قرار دهد. در این میان از مقایسه این تجارب با موارد مشابه و حتی نمونه‌های خارجی نیز غافل نبوده ‌است. علاوه بر این، توجه و بهره‌گیری از نظرات اندیشمندان داخلی و خارجی و استفاده از نظرات کارشناسان دینی و انعکاس آنها در برنامه، به درک بهتر مخاطب کمک کرده و به نحو آشکاری بر غنا و اعتبار کار افزوده‌ است.

محمدی افزود: با این حال، تأثیرگذاری برنامه و کم و کیف این تأثیر، موضوع دیگری است که نیاز به بررسی و مداقه دارد و بر این اساس اداره کل مطالعات رسانه مرکز تحقیقات ترجیح داد که پس از فروکش کردن تب و تاب‌های ژورنالیستی معمول در بررسی برنامه‌های مناسبتی، در نشستی تخصصی با حضور پژوهشگران و مدیران پژوهشی بر این بُعد از برنامه، تمرکز کند و موضوع تأثیرات برنامه زندگی پس از زندگی را به بحث بگذارد.

در ادامه دکتر عباس موزون پژوهشگر و کارگردان برنامه زندگی پس از زندگی به بیان ضرورت­ها و اهداف ساخت برنامه زندگی پس از زندگی و جامعه هدف این برنامه پرداخت. وی گفت: دفاع از حقیقت غیب و معاد، کاهش تنش­های اجتماعی و فردی، تقویت روحیه شهامت و نترسیدن از مرگ و دفع شبهات چهار ضرورت و هدف ساخت این برنامه بوده است. مخاطبان هدف برنامه نیز در چهار گروه قابل دسته­ بندی هستند؛ بی باوران به عالم غیب که بی­ باوری خود را ابزار می ­کنند، مرددان نسبت به عالم غیب که تردید خود را ابزار می­ کنند، بی ­باوران یا مرددان نسبت به عالم غیب که باور خود را ابزار نمی ­کنند و در نهایت ­باورمندان به عالم غیب که ­باور خود را ابزار می­ کنند. دکتر موزون در ادامه اشاره ­ای کوتاه به اعداد و ارقام میزان بیننده و میزان رضایت از برنامه در چهار فصل گذشته داشت که از استقبال بینندگان و رضایت بالای آنها از برنامه حکایت داشت. 

دکتر موزون افزود: نظر بسیاری از کارشناسان و بازخوردهای این برنامه در فضای مجازی حکایت از آن دارد که این برنامه توانسته بر مخاطبان تأثیرگذار ‌باشد. شواهد فراوانی را می‌توان ارائه نمود که مخاطبان اظهار کرده‌اند مشاهده این برنامه باعث باور به دنیای پس از مرگ، تقویت این باور، تأثیر این باور در جهان‌بینی و افکار و بعضاً اعمال مخاطبان شده ‌است. بر اساس بازخوردهای دریافتی از مخاطبان، این برنامه در سه بعد خوبی با خود (انصراف از آسیب به خود از ترک سیگار تا ترک خودکشی)، خوبی با خدا (پایبندی به فرایض از نماز و روزه تا بازگشت به دین) و خوبی با خلقت (خوش­رفتاری با سایر موجودات، انسان­ها، حیوانات و حتی گیاهان) تأثیرگذار بوده است.

وی در ادامه انجام پژوهش‌های مخاطب‌پژوهی و اثرسنجی در جهت کشف و بررسی میزان تأثیرگذاری برنامه زندگی پس از زندگی بر مخاطبان را بسیار ضروری دانست و از مرکز تحقیقات خواست تا در این زمینه یاری­گر دست­ اندرکاران برنامه باشد.

دکتر عبدالملکی مدیر روش ­شناسی مرکز تحقیقات، درخصوص بررسی تأثیر برنامه بر مخاطبان اظهار داشت: تکیه بر نظرخواهی اینترنتی و آمارهای اینستاگرامی‌ برای بررسی میزان تأثیرگذاری یک برنامه چندان دقیق نیست. بررسی میزان تأثیر یک برنامه بر مخاطبان و در اصطلاح اثرسنجی، نیازمند انجام پژوهش علمی‌با حدود و ثغور مشخص است که امکان انجام آن پس از پخش برنامه وجود ندارد. برنامه­ ریزی برای اثرسنجی لازم است پیش از پخش برنامه صورت گیرد. لازم است نگرش و یا رفتار مخاطبان پیش از پخش برنامه و پس از آن بررسی و نتایج با هم مقایسه شود تا در نهایت بتوان نتیجه‌گیری نمود که آیا پخش برنامه بر مخاطبان تأثیری داشته است یا خیر.

از نظر خانم دکتر عظیمی­ فرد مدیر گروه زبان، هنر و زیبایی­شناسی رسانه، برنامه زندگی پس از زندگی از فصل دوم به بعد به نوعی دچار تکرار شده است. همچنین بیان برخی از مسائل در این برنامه چندان مناسب نیست و باعث از دست دادن برخی از مخاطبان به­ویژه کودکان می­ شود.

خانم دکتر بیات مدیرگروه مخاطب­ پژوهی و مصرف رسانه ­ای، در اظهار نظر خود بیان داشت: برنامه زندگی پس از زندگی توانسته قدری شکاف بین پژوهش و تولید را پر کند. این برنامه در سه بعد آگاهی، نگرش و رفتار موفق عمل نموده است. علاوه بر آگاهی ­بخشی توانسته است تاحدودی در تغییر نگرش و رفتار تأثیرگذار باشد. البته پژوهش در دو بعد اول با دشواری کمتری مواجه است اما پژوهش علمی در بعد سوم یعنی سنجش تغییر رفتار، با دشواری بسیاری همراه است.

به اعتقاد دکتر گودرزی مدیر گروه رسانه ­های جدید و فضای مجازی، قطعاً تأثیرات بدیع اجتماعی که برنامه زندگی پس از زندگی داشته می ­تواند ذخیره آخرت دست ­اندرکاران برنامه باشد. البته باید توجه داشت که خودکشی موضوعی پیچیده است که باید با احتیاط درباره آن صحبت کرد و با اطمینان نمی‌توان گفت یک علت رسانه ­ای توانسته باعث جلوگیری و یا انصراف از خودکشی شود.

از نظر خانم تقی­ زاده پژوهشگر و ارزیاب سیمای استان­ها، در تولید برنامه کیفیت نباید فدای کمیت شود. برنامه زندگی پس از زندگی از این نظر متکی بر پژوهش بوده بسیار قابل تقدیر است و پیداست که با دقت و وسواس و کار علمی دقیق تولید شده است. حرکت و موجی که این برنامه ایجاد کرده باید مورد توجه قرار گیرد.

خانم دکتر علی محمدی پژوهشگر مرکز تحقیقات، در بیان نظر خود اظهار داشت: تقسیم ­بندی افراد بر اساس اعتقاد قابل قبول نیست. بخش زیادی از جامعه ایرانی هرچند در ظاهر دیندار نباشند اما باطناً دیندار هستند. افزودن بر غنای روایت و تصویرسازی در برنامه باید مورد توجه قرار گیرد. هرچند در جایی که از عالم شهود صحبت می­ شود باید از عینی شدن مفاهیم پرهیز شود.