به گزارش حلقه وصل، شب گذشته خبر توافق سه جانبه سوآپ گازی میان ایران با جمهوری آذربایجان و ترکمنستان منتشر شد. سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشورمان در این باره گفت: قراردادی که امضا شد، یک قرارداد گازی بین ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان است که جهت توسعه روابط ما بین دو یا سه کشور خواهد بود.
سوآپ (Swap) در تجارت گاز طبیعی به عنوان یکی از روش‌های صادرات، ترانزیت و انتقال این منبع انرژی شناخته می‌شود که در آن، مقدار مشخصی گاز از یک مبدا وارد کشور شده و سپس به ازای همان مقدار، گاز طبیعی در مقصد به خریدار یا گیرنده تحویل داده می‌شود. کشوری که گاز را سوآپ می‌کند، از این طریق هزینه‌ای را به عنوان حق سوآپ می‌گیرد.
از سوی دیگر، در میان کشورهای منطقه، ترکمنستان از نظر ذخایر گازی، در رده ششم دنیا قرار دارد و ایران مناسب‌ترین مسیر جغرافیایی جهت انتقال گاز این کشور به مراکز مهم مصرف گاز جهان یعنی کشورهای اروپایی، چین و هند به حساب می‌آید، اما این کشور، طی سال‌های اخیر به دلیل طلب گازی که از ایران داشت، حاضر به احیای این سوآپ گازی نمی‌شد.
۱۲ دی ماه سال ۹۵ (سال ۲۰۱۷ میلادی)، شرکت ملی گاز ایران در خبری فوری اعلام کرد که واردات گاز از ترکمنستان قطع شده و طرف ترکمنستانی نیز اعلام کرد که شرکت ملی گاز ایران از سال ۲۰۱۳ میلادی، تمهیدات لازم را جهت پرداخت بدهی خود بابت گازی که پیش‌تر به جمهوری اسلامی ایران صادر شده، انجام نداده است.
سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه ساعاتی پیش در این باره گفت: از قبل توافقاتی بین ایران و ترکمنستان انجام شده و درباره بازپرداخت بدهی‌ها نیز یک سری اقداماتی صورت گرفته است، ولی برخی موانع بانکی علی رغم اراده ایران برای حل این موضوع ایجاد شده بود.
روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان طی ۶ سال گذشته کاهشی بود
علاوه بر موضوع سوآپ گاز، به طور کلی تجارت با ترکمنستان در سال‌های اخیر کاهشی بوده است. مجید محمد نژاد رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و ترکمنستان، گفت: تجارت ایران و ترکمنستان از سال ۲۰۱۵ میلادی تاکنون روند کاهشی خود را در پیش گرفت تا جایی که ارزش دلاری حجم مبادلات ایران با این کشور، از عددی نزدیک به یک میلیارد دلار به ۲۵۰ میلیون دلار عدول کرد. شروع پاندمی کرونا نیز مزید بر علت شده و حجم صادرات ایران به ترکمنستان را بیش از پیش تحت تاثیر قرار داده است.
بدهی گازی ایران به ترکمنستان پرداخت می‌شود
جواد اوجی وزیر نفت نیز با بیان اینکه در این قرارداد تقریبا سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز را از طرف ترکمنستان و منطقه سرخس دریافت خواهیم کرد و از آستارا تحویل آذربایجان می‌دهیم، گفت: خوشبختانه با راهکارهای خوب وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران، پرداخت اولین قسط پرداخت ما بابت تسویه بدهی به طرف ترکمنستانی به‌زودی انجام می‌شود.
وزیر نفت گفت: از زمستان ۹۵ واردات گاز از ترکمنستان قطع شده بود و طی این مذاکرات انجام عملیات سوآپ بین ۳ کشور در این قرارداد گنجانده شد که از اول زمستان عملیاتی می‌شود. سهم ما در تجارت گاز در منطقه پایین و کمتر از ۲ درصد است.
گازرسانی به شمال و شمال شرق کشور پایدار خواهد شد
به گفته مسئولان وزارت نفت، مزیت دیگر این قرارداد گازی، پایداری گازرسانی در کشور است؛ به طوری که این قرارداد به تامین سوخت زمستانی در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، گلستان و حتی سمنان کمک می‌کند.
مجید چگنی مدیرعامل شرکت ملی گاز در این باره گفت: این قرارداد از اهمیت اقتصادی و ژئوپلیتیک در تحکیم روابط منطقه‌ای برخوردار است و علاوه بر اهمیت اقتصادی بر پایداری شبکه گازی در شمال و شمال شرق ایران کمک می‌کند.
سوآپ گاز از ترکمنستان کسری گاز را کاهش می‌دهد، اما رفع نمی‌کند
البته نکته‌ای که در این بین برای برخی از افراد سبب برداشت اشتباه شده، این است که تصور می‌شود، سخنان مسئولان وزارت نفت به معنای رفع کسری گاز از این طریق است اما طبق نظرات کارشناسان، حتی اگر به جای امضای قرارداد سوآپ، قرارداد واردات گاز مستقیم به ایران نیز با ترکمنستان امضا می شد، باز هم این کسری قابل جبران نبود.
نصرت الله سیفی مدیرعامل سابق شرکت ملی صادرات گاز ایران، پیش تر بیان کرده بود: از آن جا که توان وارداتی ایران از ترکمنستان، ۲۵ میلیون مترمکعب در روز است، اگر این حجم گاز در روز وارد شود، بخشی از این ناترازی جبران خواهد شد».
امضای قرارداد سوآپ سالانه نزدیک به ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز را از مسیر ایران عبور می‌دهد که روزانه رقم بالایی نمی‌شود؛ بنابراین اگر این مقدار گاز وارداتی هم بود، اختلاف زیادی با توان وارداتی روزانه ۲۵ میلیون مترمکعبی از ترکمنستان داشت آن هم در شرایطی که به گفته وزیر نفت، روزانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب کسری گاز در کشور داریم. بنابراین، همچنان مدیریت مصرف، امری ضروری است.
روابط اقتصادی با ترکمنستان گسترش می‌یابد
رستم قاسمی وزیر راه و شهرسازی نیز، پیش‌تر خبر این افزایش سطح روابط تجاری با ترکمنستان را داده بود. او در روز پنجم آبان ماه، طی مراسم اختتامیه شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری ایران و ترکمنستان گفت: توافقات در سطح انرژی از جمله اجرای سوآپ گاز طبیعی ترکمنستان از مسیر ایران، اکتشاف منابع مشترک هیدروکربوری در خزر، سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز و استفاده از تجربیات مشترک در زمینه برق حاصل شود.
او گفت: در بخش حمل و نقل نیز قراردادهایی را برای افزایش تردد ناوگان در مرزها، افزایش ساعت کاری پایانه‌های مرزی، گسترش همکاری حمل و نقل دریایی و ریلی در گمرک، اجرایی کردن سند همکاری گمرکی و در بخش تجاری توافق در خصوص ایجاد تجارت مطابق قوانین دو کشور و آماده سازی همکاری‌های تجارت ترجیحی امضا کردیم.
ایران باید هاب انرژی منطقه باشد
سیاست گذاری کشور، مبنی بر جایگزینی گاز با فرآورده‌های نفتی برای مصرف در بخش خانگی موجب شده، تا مصرف این حامل انرژی در سال‌های اخیر رشد کند و عملا گاز از ظرفیت چندانی در صادرات برخوردار نشود. به طوری که روزانه بیش از ۸۰۰ میلیون مترمکعب تولید گاز در پالایشگاه‌ها داریم، اما بیش از ۵۰۰ میلیون مترمکعب از آن در بخش خانگی مصرف می‌شود، اما کشور باید از ظرفیتی که شبکه سراسری گاز فراهم کرده، با روش‌هایی مانند سوآپ گازی نهایت استفاده اقتصادی را داشته باشد.
البته برخی از فعالان حوزه انرژی، عقیده دارند که این قرارداد برای تبدیل ایران باید به هاب انرژی منطقه کافی نیست. مانند حمیدرضا صالحی دبیرکل فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته که نوشت: «قرارداد سوآپ گاز مابین ترکمنستان، ایران و آذربایجان در عشق آباد امضا شد. درست است که از فروش گاز ترکمنستان به آذربایجان درآمد حق سوآپ به ما می‌رسد، ولی اگر به دنبال هاب انرژی شدن در منطقه هستیم و همچنین درآمد بیشتر بخواهیم، باید خود خریدار گاز ترکمنستان و فروشنده به دیگر کشورها باشیم».
تجارت گاز افزایش می‌یابد؟
رضا نوشادی کارشناس حوزه انرژی در این باره با اشاره به اینکه قرار بود از ترکمنستان به پاکستان و هند نیز تجارت گازی از مسیر ایران انجام شود، گفت: جمهوری اسلامی ایران، خط لوله صلح را تا مرز پاکستان پیش برده، اما طرف پاکستانی تعهدات خود را انجام نداده و در هشت سال گذشته نیز اقدام قابل توجهی برای رفع این مشکل صورت نگرفت و فقط گفتند که پاکستان پول ندارد.
او افزود: این در حالی است که این اقدام پاکستان می‌توانست مبنایی برای دعاوی حقوقی باشد، زیرا ایران هزار کیلومتر خط لوله از عسلویه تا مرز ایرانشهر و پاکستان را اجرایی کرده است. یعنی حدود دو میلیارد دلار همراه با ایستگاه‌های بین راهی برای این کار هزینه کردیم. این در شرایطی است که رقبای سیاسی و دشمنان ایدئولوژیک ایران از احداث خط لوله تاپی برای انتقال گاز از ترکمنستان به هند از مسیر افغانستان و پاکستان حمایت می‌کنند. البته این خط به دلیل ناامنی‌های موجود در مسیر احداث نشده است.
نوشادی ادامه داد: ما در این سال‌ها می‌توانستیم با ترکمنستان فضایی را ایجاد کنیم که از این کشور برای تقویت شبکه شمال و شمال شرق کشور گاز را دریافت کنیم و معادل آن را در جنوب کشور به پاکستان تحویل دهیم. با توجه به اینکه احداث خط لوله تاپی در اثر اتفاقات رخ داده در افغانستان، در هاله‌ای از ابهام است، فرصت مذاکراتی خوب وجود دارد که این سوآپ گازی برای مسیر پاکستان را انجام دهیم.
او گفت: همچنین می‌توانیم با ترکمنستان فرصت دیگری نیز داشته باشیم. خط لوله ترانس کاسپین که قرار است از عرض دریای خزر عبور کند و ما فرصت داریم که همین گزینه را با ارمنستان، آذربایجان و ترکیه انجام دهیم، یعنی از ترکمنستان گاز را دریافت و به این کشورها تحویل دهیم.
نوشادی اظهار کرد: حتی بخش خصوصی با ترکمنستان مذاکره کرده و یادداشت تفاهم دارد که از این کشور گاز بخرد و به همسایه‌های ایران بفروشد، اما متاسفانه دولت گذشته این موضوع را به سمت پیشنهاداتی برد که برای آن مجموعه خصوصی توجیه اقتصادی نداشته باشد، یعنی هزینه سوآپ را یک تا چند سنت افزایش داد و این تجارت گاز برای بخش خصوصی غیراقتصادی شد که پس از حدود دو سال تلاش، کنار رفتند.
او گفت: این کارها باعث شد تا بی جهت رابطه ایران و ترکمنستان به سمت داوری برود که در آن جا نیز ۱.۸ میلیارد دلار جریمه شدیم که روشی هم برای پرداخت آن نداریم و با سود ۸ درصد در حال افزایش است.
در پایان گفتنی است؛ سابقه سوآپ گازی در کشورمان به توافق سال ۲۰۰۴ با آذربایجان برمی‌گردد. طبق این قرارداد ۲۵ ساله، ایران متعهد شد تا معادل گاز دریافتی از آذربایجان، به جمهوری نخجوان گاز تحویل دهد. حجم این سوآپ در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۰.۶ میلیارد مترمکعب بوده است.