به گزارش حلقه وصل، بسیاری از کشورهای جهان اسلام نیز مانند ایران، هر سال به مناسبت ماه مبارک رمضان، سریال‌هایی را در شبکه‌های تلویزیونی خودشان تولید و پخش می‌کنند. اما برای بسیاری جای سؤال است که شبکه‌های کشورهای عرب در ماه رمضان چه سریال‌هایی را پخش می‌کنند؟ کشورها و رسانه‌های جبهه مقاومت چه می‌کنند؟ این سریال‌ها چگونه ساخته می‌شوند و چه مضامینی دارند؟ به بهانه اکران اینترنتی سریال «نگهبان قدس» با «سجاد اسلامیان»، کارشناس رسانه و پژوهشگر رسانه‌های جهان اسلام و از دست اندرکاران سایت عماریار، درباره سریال‌هایی که تلویزیون‌ها جهان اسلام در ماه رمضان پخش می‌کنند، گفت وگو کردیم.
چه ویژگی‌هایی باعث شد تا نسبت به نمایش سریال «نگهبان قدس» اقدام شود؟
«نگهبان قدس» (حارس القدس) جدیدترین سریال تولید شده در موسسه سینما تلویزیون کشور سوریه است. داستان این سریال درباره یک شخصیت معروف جهان عرب و مسیحیت به نام «ایلاریون کبوجی» است که در حلب سوریه به دنیا می‌آید و وارد آموزش تعالیم دین مسیحی می‌شود و به ریاست کلیسای کاتولیک بیت المقدس می‌رسد.
همزمانی دوران ریاست وی با جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل و اعتقاد وی به حق فلسطینی‌ها و اعتراض به جنایات اسرائیلی‌ها باعث می‌شود که به طور جدی‌تر به فعالیت در حمایت از مقاومت بپردازد. این باعث می‌شود که اسرائیلی‌ها وی را به زندان بیندازند و بعد از سه چهار سال با وساطت پاپ آن زمان آزاد و به واتیکان تعبید شود و از آن به بعد یک شخصیت فعال در زمینه مسائل بین‌المللی می‌شود و در جاهای مختلفی نقش ایفا می‌کند. ازجمله در کشتی «ماوی مرمه» (کاروان دریایی کمک به غزه) حضور داشت و در جریان جنگ سوریه با مخالفان این کشور و فعالیت گروه‌های تکفیری مخالفت کرد. او همچنین از هواداران انقلاب اسلامی و تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در تهران بود.
از کسانی است که وقتی به زندان افتاد، امام موسی صدر از وی حمایت و تمجید کرده بود. این سریال چون بر ماجرای آزادسازی حلب هم می‌پردازد در خیلی از کشورهای جهان عرب بایکوت شده است اما برخی از شبکه‌های تلویزیونی مدافع جبهه مقاومت ازجمله شبکه مهم «المیادین» در لبنان به مناسبت ماه مبارک رمضان این سریال را پخش کرده اند؛. با توجه به اینکه این سریال به همین مناسبت ترجمه شد و در سایت عماریار (وابسته به دبیرخانه جشنواره عمار) در دسترس قرار گرفت.البته شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب نیز مانند ما سنت سریال سازی برای ماه مبارک رمضان را دارند.
با توجه به پژوهش‌ها و مطالعاتی که در این زمینه داشته اید، به طور دقیق‌تر بفرمایید که شبکه‌های تلویزیونی در دنیای عرب در این ماه مبارک چه سریال‌هایی می‌سازند؟
شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب هر سال بلافاصله پس از ماه مبارک رمضان رقابتی را برای تولید سریال برای ماه رمضان سال بعد آغاز می‌کنند. طرح‌ها و فیلمنامه‌های مختلفی می‌آید یا شرکت‌های تولید فیلم و سریال و یا شبکه‌های تلویزیونی سفارش می‌دهند تا این سریال‌ها تولید شوند. این شرکت‌ها و موسسات نیز مطمئن هستند که در آستانه ماه رمضان شبکه‌های تلویزیونی محصولات آن‌ها را می‌خرند. 70 -80 درصد سریال‌ها توسط شرکت‌ها تولید و به شبکه‌ها فروخته می‌شوند. ممکن است 20 شبکه، یک سریال را پخش کنند. این جریان بیش از 30 سال است که در جهان عرب وجود دارد و اغلب سریال‌ها 30 قسمتی هستند و برخی نیز بیشتر از این قسمت هستند.
فعال‌ترین کشورها در زمینه ساخت سریال برای ماه مبارک رمضان، سوریه و مصر بوده‌اند. سوریه، کشورهای اطراف خودش یعنی عراق، لبنان و اردن را پوشش می‌دهد و مصر هم همین طور. البته نمی‌توان خیلی دقیق دسته بندی کرد. بعد از این کشورها برخی کشورهای جهان عرب نیز یکی دو سریال را هر سال تولید می‌کنند. مثلا فلسطینی‌ها جدیدا کارهایی در این زمینه انجام می‌دهند. کویت، لبنان و حتی برخی از کشورهای شمال آفریقا نیز گاهی سریال‌هایی برای ماه رمضان می‌سازند.
سوریه و مصر در سال‌های اخیر، یک رقیب جدی هم در زمینه سریال سازی در جهان عرب پیدا کرده‌اند که عربستان سعودی است. آن هم به خاطر پولی است که از طریق شبکه ام بی‌سی و روتانا تزریق شده است. اکثر سریال‌هایی هم که شبکه‌های ام‌بی‌سی و روتانا و اقمار آن‌ها در کشورهایی چون قطر، امارات، بحرین و ... پخش می‌کنند جنجالی شده است. مثل سریال «الحسن و الحسین» که یک روایت غیرواقعی از صدر اسلام است، بعد از آن سریال «عمرفاروق» بود که یک روایت نادرست از زندگی و خلافت است. بعد از آن ساخت این نوع سریال‌ها ادامه داشت تا امسال که سریال «ام هارون» توسط عربستان ساخته شد و در شبکه ام بی‌سی به نمایش درآمد که به مظلومیت ادعایی یهودیان خلیج‌فارس می‌پردازد.(البته آن مناطق خیلی یهودی هم نداشته است) این سریال، واکنش‌های منفی در جهان عرب و به ویژه فلسطین و لبنان در پی داشته.
اگر بنا بر گونه شناسی سریال‌های ماه رمضان در شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب باشد، این سریال‌ها به طور عمده به چه موضوعاتی می‌پردازند؟
در بین سریال‌های ماه رمضان در جهان عرب، سریال‌هایی با موضوعات تاریخی، هیجان انگیز و اکشن و عاشقانه بیشتر دیده می‌شود. سریال‌های تاریخی هم به آثاری درباره صدر اسلام و تاریخ معاصر قابل تقسیم هستند. البته سریال‌هایی با موضوعات اجتماعی هم در این سال‌ها بوده است. به ویژه در سوریه در این سال‌ها که جنگ بوده، سوژه‌های اجتماعی که بر وحدت جامعه سوریه و مقابله با مسائل تفرقه آمیز تأکید دارند زیاد شد.
کشور ما و سریال‌های ایرانی هم تأثیراتی بر سریال سازی در این کشورها داشته است. به ویژه سریال‌های تاریخی که تلویزیون ما ساخته مثل «یوسف پیامبر» و «مختارنامه» زیربناها و زمینه‌ای را ایجاد کرد تا آن‌ها هم بروند و در این رقابت خودشان را نشان دهند. ازجمله سریال‌های «الحسن و الحسین»، «عمر فاروق» که ذکر کردیم. حتی در عراق هم تحت تأثیر سریال‌های صداوسیما، سریال «امام الفقها» درباره امام صادق(ع) و امام باقر(ع) یا سریال دیگری که عراقی‌ها و کویتی‌ها درباره تاریخ تشیع تولید شد.
سریال‌های ترکیه‌ای هم تأثیر گذار بودند. بیشتر در مصر و در شبکه ام بی‌سی عربستان، سریال‌هایی تحت تأثیر سریال‌های ساخت ترکیه، تولید شد. بنابراین، جریان سریال سازی در جهان عرب هم تأثیر پذیر است و هم موثر چون خودشان هم ایده‌هایی داشته‌اند. نکته دیگر این است که سریال سازی در جهان عرب رشد داشته است. یعنی اگر سریال‌های قدیمی را با سریال‌های جدید در این کشورها مقایسه کنیم شاهد پیشرفت آن‌ها هستیم.
سریال الاختیار ماه رمضان امسال پخش از شبکه های عربی به طور خاص، در کشورهایی که در جبهه مقاومت قرار دارند، چه تفاوتی با دیگر کشورهای جهان عرب دارند و بیشتر درباره چه سوژه‌هایی برای ماه رمضان سریال می‌سازند؟
موضوعات سریال‌های ماه رمضان در این کشورها به فضای درونی آن کشورها بر می‌گردد. به طور مثال، در سال‌های اخیر در سوریه، لبنان، و عراق و حتی یمن دشمن سعی کرده علاوه بر اینکه از بیرون حمله می‌کند از درون نیز اختلاف ایجاد کند. بحث‌های اجتماعی از یک طرف و سوژه‌های تاریخی، عمده موضوع فیلم و سریال‌هایی بوده که طی این سال‌ها در این کشورها ساخته شده است. اگر بخواهم درباره لبنان مثال بزنم، شبکه المنار (وابسته به حزب‌الله لبنان) طی این سال‌ها از طریق یکی از شرکت‌های تابعه‌اش با عنوان مرکز تولیدات هنری بیروت، سریال‌هایی داشته که در رمضان پخش می‌شده‌اند.
این سریال‌ها یا به اختلافات درونی شیعه پرداخته‌اند و سعی می‌کرده‌اند در یک ساختار دراماتیک راه حل این مشکل را نشان دهند. تاریخ استعمار فرانسه و نقش آن در اختلاف افکنی بین لبنان و سوریه، حمایت برخی از علمای جبل عامل از قیام مردم سوریه علیه استعمار فرانسه، حمایت مردم سوریه از مقاومت اسلامی در لبنان پرداخته اند، لزوم تحکیم وحدت لبنان و سوریه و چگونگی تشکیل حزب‌الله، از موضوعات محوری سریال‌های ماه رمضان در این شبکه بوده است.
از زمانی که مسئله جنگ سوریه پیش آمده توجه به مسئله فلسطین در سینما و تلویزیون جبهه مقاومت کمتر شده است. در سوریه نیز با ساخت سریال‌های اجتماعی درباره فقر مردم به خاطر جنگ داخلی این کشور و اختلاف افکنی‌های صورت گرفته و راه حل‌های دراماتیک، تلاش شده تا آگاهی مردم این کشور افزایش یابد. البته سریال‌های طنز، رمانتیک و تاریخی که از گذشته هم رواج داشته اند، در سال‌های اخیر نیز تولید و پخش شده‌اند. اما به فراخور سیاستگذاری‌های جدید، به سمت موضوعاتی که عرض کردم هم رفته‌اند.
از آنچه در شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب در ماه رمضان می‌گذرد، چه نتایج راهبردی و کاربردی می‌توان گرفت؟
نکته‌ای که به نظر من خیلی مهم است و باید به آن توجه کنیم، سیاستگذاری مشخص و معین این شبکه‌ها از یک سال قبل درباره این است که برای سال بعد چه سریال‌هایی در ماه رمضان تولید و پخش شود. در صورتی که در کشور ما اغلب تا چند هفته مانده به ماه رمضان اصلا مشخص نیست که چه سریال‌هایی قرار است تولید و پخش شود! نکته دوم این است که متأسفانه قضیه فلسطین که مهم‌ترین مسئله جهان اسلام است در سریال سازی ایران و همچنین جبهه مقاومت چند سالی است که مغفول واقع شده است. این باعث می‌شود که ناگهان چند سریال مثل «ام‌هارون» و «مخرج هفت» با موضوع عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی از سوی عربستان تولید شود.
البته خوشبختانه حداقل در برخی از کشورهای عربی، سریال‌های «حارس القدس» و «النهایه» به مقاومت توجه کرده‌اند. اما تلویزیون ایران به عنوان ام القرای جهان اسلام و محور مقاومت، دستش خالی است و در این موضوعات حضور ندارد! سال هاست که جریان سریال سازی ایران توجهی به قضیه فلسطین نکرده که این واقعا جای تاسف دارد. حتی گوشزد هم نشده که شبکه‌های تلویزیونی سوری و لبنانی سراغ این موضوع بروند. فقط شبکه‌های کم توان فلسطینی به سمت ساخت چنین آثاری رفته‌اند و موفقیت‌هایی کسب کرده‌اند. امید است مسئولان امر در تلویزیون ایران و همچنین اتحادیه تلویزیون‌های جهان اسلام به مسئله فلسطین توجه بیشتری کنند که شاهد جسارت عربستان در این زمینه نباشیم.