به گزارش حلقه وصل، دو ماه است با تغییر سبک زندگی مردم برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا، بحث بر سر افت فروش کتاب هم مطرح شده است؛ این ماجرا آنقدر پردامنه شد که حتی دامن بزرگ‌ترین رویداد مرتبط با کتاب، یعنی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را هم گرفت و در واقع آن را هم زمینگیر کرد. در این گزارش، به وضع فروش آنلاین نسخه‌های کاغذی و الکترونیک کتاب‌ها پرداخته‌ایم.
ما را که دیده‌اید! عادت نداریم پیش از این‌که مجبور شویم و زور بالا سرمان باشد، از یک‌ســــــری مــــــواهـــب موجود استفاده کنیم. آن‌قـــــدر بــــه عــــــــــادات دیرینه‌مان خو می‌گیریم که حتی وقتی مدام می‌گویند مسیر تازه‌ای هست که راحت‌تر به مقصود می‌رسی، گوش‌مان بدهکار نمی‌شود که نمی‌شود. لابد خاطرتان هست آن اوایل که قصه نسخه‌های الکترونیک کتاب‌ها جدی و این امکان پیش روی نهاده شد که بتوانیم به‌راحتی با صفحه نمایشگر گوشی یا لپ‌تاپ‌مان، این نسخه‌ها را مطالعه کنیم، جنبشی شکل گرفت که وااسفا، پس تنفسِ بوی کاغذ چه می‌شود؟ ارتباط با فیزیکِ کتاب کجا می‌رود؟ و از این دست واکنش‌های احساسی و صرفا نوستالژیک.
نه! اشتباه نکنید، ما می‌دانیم کتاب، با ماهیت کاغذی‌اش، لطفی دیگر دارد و آنچنان‌که نشانه‌شناس بزرگی چون امبرتو اکو اذعان کرده، نسخه الکترونیک بنا بر برخی نشانگان موجود نمی‌تواند به‌تمام‌وکمال جای نسخه کاغذی را بگیرد. البته اگر استاد اکو در قید حیات بودند، ما از همین تهران، دست جناب‌شان را به گرمی ـ البته با لحاظ‌کردن نکات ایمنی و بهداشتی ـ در میلان می‌فشردیم و می‌گفتیم در تیم او هستیم اما خب هیچ‌گاه نتوانستیم نسخه‌های الکترونیک کتاب‌ها را به عنوان امکانی نوظهور نادیده بگیریم صرفا به خاطر این‌که بو نمی‌دهند! جسارت نباشد، بوی کاغذ منظور است. ماجرای دیگری هم هست که این روزها، ما را یاد سفت‌بودن‌مان در پذیرش نسخه‌های الکترونیک می‌اندازد. یکی دو ماهی، کتابفروشیها تعطیل بودند و ناشران نیز، فروش کتاب‌هایشان را به وب‌سایت‌هایشان حواله داده بودند.
راستش را بخواهید، خود من چندین و چند کتاب را که فرصت نمی‌کردم راه به کتابفروشی کج کنم و بخرم‌شان در همین نوروز و با سفارش اینترنتی در منزل دریافت کردم و برای اولین‌بار به این فکر کردم که واقعا چرا این‌قدر منتظر ماندم تا روزی از روزهای آخر سال بتوانم به کتابفروشی بروم و تهیه‌شان کنم. لابد حالا هم پا می‌گذارید وسط این سطرها و می‌گویید پس لولیدن در میان قفسه‌ها چه می‌شود؟ دل‌دادن به آقا یا خانم کتابفروش و پای حرف‌شان نشستن کجا می‌رود و ـ جسارتا ـ باز هم از این حرف‌هایی که دست‌کم این روزها کمی خیالی بوده و رویاپردازانه به نظر می‌رسد. مشکل اینجاست که من با شما موافقم! من هم دلم می‌خواهد عصرها بروم به آن کتابفروشی خیابان بهار کرج که پاتوق ماست و بنشینیم درباره کتاب‌ها گپ بزنیم و کتاب‌مان را بخریم. اما خب واقعیت را که نمی‌شود ندید.
این روزها با این‌که محدودیت‌های تردد و ممنوعیت شروع به کار مشاغل مختلف آرام‌آرام برداشته می‌شود اما تردیدی نیست که باز هم بهتر است کتاب‌ها را اینترنتی سفارش بدهید و در خانه تحویل بگیرید و برای مدتی هم که شده قفسه و آقا یا خانم فروشنده و گپ‌وگفت و پاتوق‌کردن را فراموش کنید. باز هم اجازه بدهید تکرار کنم که دست‌کم می‌توان این ماجرا را به عنوان امکانی تازه پذیرفت. حتما که نباید زور بالای سرمان باشد!
بهتر از اسفند راستش را بخواهید حالا وضع با روزهای اسفند سال گذشته خیلی فرق کرده است. آن روزها، کتابفروشیها و ناشران تعطیل بودند و افت فروشی کم‌سابقه را تجربه کردند؛ افت‌فروشی که آرام‌آرام با جاافتادن خرید آنلاین کتاب‌ها، تا حدودی ـ و البته فقط تا حدودی ـ جبران شد. در همان روزها، کتابفروشیها از دخل کاملا خالی‌شان می‌گفتند اما در عین حال مدیران سامانه‌های فروش آنلاین کتاب از افزایش ۳۰ و ۴۰درصدی فروش‌شان دم می‌زدند. هم آنها که نسخه فیزیکی کتاب را می‌فروختند و پست می‌کردند و هم آنها که نسخه الکترونیک کتاب را اینترنتی در اختیار قرار می‌دادند، از رونق کارشان خبر می‌دادند.
این‌که می‌گوییم حالا وضع با آن روزها توفیر دارد، به دو دلیل است: حالا، هم کتابفروشیها فعالیت خود را از سر گرفته‌اند و البته هنوز خیلی‌ها ازشان خرید نمی‌کنند... و هم ماجرای خرید آنلاین کتاب بیش از پیش بین مردم جا باز کرده است و آنها پی برده‌اند در برخی موارد، خرید آنلاین هم به‌صرفه‌تر است و هم راحت‌تر.
وضع بهتر نسخه های الکترونیک بین صفحه‌های اینستاگرامی، کانال‌های تلگرامی و وب‌سایت‌هایی که در این مدت کتاب فروختند، وضع آنها که نسخه الکترونیکی می‌فروختند از وضع آنهایی که نسخه فیزیکی کتاب‌ها را می‌فروختند و پست می‌کردند بهتر بود. بالاخره بسیاری از مردم حتی از بسته پستی که دریافت کنند، هراس دارند مبادا آلوده به ویروس منحوس کرونا بوده باشد. البته آماری در این باره منتشر نشده، اما برآیند حرف‌های مدیران چند سامانه فروش آنلاین نسخه‌های الکترونیک کتاب‌ها این‌طور نشان می‌دهد که فروش این نسخه‌ها از فروش نسخه‌های فیزیکی پررونق‌تر بوده است. این، نکته‌ای است که محمد صدوقی، مدیر سامانه «طاقچه» نیز به آن اذعان دارد و می‌گوید: «به طور طبیعی چون مردم فرصت بیشتری برای سر زدن به اینترنت دارند به سایت‌هایی که عرضه‌کننده محتوا هستند سر می‌زنند درحالی که ممکن است کسب و کارهایی مثل ارسال کتاب به طور فیزیکی به دلیل مساله ارسال، دریافت و سایر موارد دچار مشکل شده باشد».
از این به بعد چه می‌شود؟ این تا این‌جای ماجرا. اما واقعا پس از این چه می‌شود؟
به نظر می‌رسد ممکن است با هر دوی این سویه‌ها مواجه شویم: یا اغلب کتاب‌خوان‌ها به عادت دیرینه خرید حضوری کتاب‌های فیزیکی برمی‌گردند... یا از فرصت و امکانی که این روزها بیشتر با آن آشنا شده‌اند ـ یعنی خرید اینترنتی کتاب کاغذی و الکترونیک ـ بیش از پیش استفاده می‌کنند...
اردیبهشت فروش کمتر می‌شود؟ اما یک سوال مهم دیگر باقی است. نکند رونق خرید اینترنتی کتاب‌ها در اسفند و فروردین، علاوه بر تعطیلی کتابفروشیها از بابت فراغت بیشتر مردم نیز بوده باشد؟! بدیهی است که بخشی از این رونق را باید پای تعطیلات و خانه‌نشینی‌ها گذاشت. بنابراین ممکن است در اردیبهشت‌ماهی که پیش رو داریم، سامانه‌های فروش اینترنتی کتاب‌ها دچار افت فروش شوند. با توجه به بازگشایی کتابفروشیها، این امید هست که فروش حضوری نسخه‌های فیزیکی بتواند این خلا احتمالی را جبران کند، هرچند که مطمئنا نمی‌ارزد برای جبران این افت فروش احتمالی، خطرات تردد در کتابفروشیها را به جان بخریم. تازه‌ترین خبر از نمایشگاه کتاب تهران۲ ماه دیگر، آنلاین! همین چند روز پیش، ۲۷ فروردین بود که در همین صفحه ادبیات و هنر، گزارشی منتشر کردیم درباره انتشار خبر احتمال برگزاری آنلاین نمایشگاه کتاب تهران. آن روز نیکنام حسینی‌پور که مدیرعامل خانه‌کتاب است، گفته بود از ۱۵ اردیبهشت نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به صورت آنلاین برپا می‌شود. البته او خبر قطعی را نداده‌بود اما طوری حرف زده‌بود که انگار همه برنامه‌ریزی‌ها صورت‌گرفته و ما بسیار نزدیک به برگزاری آنلاین این رویداد بزرگ هستیم. دیروز حسینی‌پور که به استودیوی رادیوگفت‌وگو رفته‌بود از برگزاری طرح‌های فصلی فروش کتاب به صورت مجازی خبر داده و گفته که اولین طرح فصلی عیدانه را طی روزهای اردیبهشت برگزار خواهندکرد.
اما نکته جالب این که او درباره نمایشگاه کتاب تهران گفته: «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فعالیت‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، با افت و خیزهای زیادی در ۳۲ دوره برگزار شده‌است. تصمیم‌گیری درباره نمایشگاه کتاب تهران، باید مطابق شرایط روز انجام شود. شاید کرونا فرصتی برای ما فراهم کرده تا به مجازی‌برگزار شدن نمایشگاه هم فکر و حتی نقد و بررسی‌اش کنیم. بنده هم این‌ایده را از روی عمد و به‌همین منظور به فضای رسانه‌ای منتقل کردم. ما در این‌شرایط کرونایی کشورمان، شاهدیم که اصحاب قلم و اندیشه از فضای مجازی به نحو احسن استفاده و نشست‌هایی را نیز برگزار می‌کنند. ما در کنار نمایشگاه بین‌المللی کتاب به شکل فیزیکی، می‌توانیم نمایشگاه مجازی را هم برگزار کنیم؛ حتی اگر در شرایط کرونایی هم قرار نداشته‌باشیم. ما راهی جز همزیستی مسالمت‌آمیز با این‌شرایط کرونایی نداریم؛ چراکه این‌ویروس مدت‌ها مهمان ایران خواهد بود. بنابراین نمی‌توانیم معطل رفتن این ویروس از کشورمان باشیم و باید به ایده نمایشگاه مجازی کتاب تهران فکر کنیم.
قرار نیست نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عجولانه برگزار شود. این‌کار، حداقل به دو ماه زمان نیاز دارد تا زیرساخت‌های آن، با هماهنگی وزارت ارتباطات و شرکت‌های همراه اول و ایرانسل و شرکت پست فراهم شود». این در حالی است که حسینی‌پور در اعلام اول، از تاریخ تقریبی ۱۵ اردیبهشت برای موعد برگزاری آنلاین نمایشگاه کتاب تهران خبر داده و همه را متعجب کرده‌بود که مگر می‌شود در عرض چند روز چنین رویداد بزرگی را برپا کرد.
*جام جم