پشت‌پرده اهدای «خرس طلایی» به فیلم‌سازان ایرانی چیست؟

حلقه وصل: هفتادمین دوره جشنواره فیلم برلین به پایان راه رسید. این دوره از جشنواره با ریاست جرمی آیرونز بر هیات داوران، خرس طلایی را به فیلم «شیطان وجود ندارد» از محمد رسول‌اف اهدا کرد. جشنواره برلین  یکی از معتبرترین و قدیمی‌ترین جشنواره‌های سینمایی در جهان و اروپا است. این جشنواره هر ساله جایزه خرس طلایی و خرس نقره‌ای را به برگزیدگان بخش اصلی اهدا می‌کند. خرس به‌عنوان نمادی از شهر برلین شناخته می‌شود.

محمد رسول‌اف که با حکم دادگاه انقلاب، ممنوع‌الخروج شده است، در مراسم اعطای جوایز این جشنواره حضور نداشت و دختر او باران رسول‌اف که بازیگر این فیلم هم بود، جایزه خرس‌ طلایی را دریافت کرد. تیر ماه سال جاری، دادگاه انقلاب محمد رسول‌اف را به خاطر فیلم‌هایش به اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام» به یک سال حبس، دو سال ممنوعیت خروج از کشور و محرومیت از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی محکوم کرد.

در حالیکه فیلم‌های «سیبری» ساخته آبل فرارا کارگردان امریکایی، «جاده نرفته» ساخته سلی پاتر و «برلین الگزاندرپلاتز» که بر مبنای رمان مهم آلفرد دوبلین ساخته شده، از دیگر نامزدهای دریافت این جایزه بودند، محمد رسول اف توانست سومین ایرانی باشد که این جایزه را دریافت می‌کند.

جشنواره برلین بیش از چهل سال است که پذیرای سینماگران ایرانی است. سهراب شهید ثالث در سال 1974 با فیلم «طبیعت بیجان» در این جشنواره حضور پیدا کرد و جایزه خرس نقره‌ای جشنواره را دریافت کرد. محمد رسوال اف که از اعضای آکادمی اسکار هم هست، با آخرین فیلمش توانست جایزه خرس نقره ای را به دست بیاورد اما بدون شک آخرین ایرانی نخواهد بود که این جایزه را به خانه خواهد برد.

از اعضای هیات داوران این دوره از جشنواره می توان به جرمی آیرونز بازیگر انگلیسی، برنیس بژو بازیگر آرژانتینی فیلم «گذشته» (ساخته اصغر فرهادی) و همچنین کنت لونرگان کارگردان فیلم «منچستر کنار دریا» اشاره کرد. ترکیب هیات داوران نشان می‌دهد اولویت‌های موجود برای اعطای جوایز، عناصر هنری موجود در فیلم هاست اما باید دید در سال‌های اخیر، ملاک‌های هنری فیلم‌هایی که از ایران در این جشنواره حضور پیدا می‌کنند، تا چه اندازه در اعطای جوایز به فیلمسازان ایرانی موثر است.

جعفر پناهی؛ پای ثابت برلیناله
جعفر پناهی که در سال 1996 با بادکنک سفید در برلیناله حضور داشت، ده سال بعد و در سال 2006 در پنجاه و ششمین دوره از برلیناله توانست با فیلم آفساید رأی هیات داوران اصلی را کسب کند و دومین خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی را برای سینمای ایران به ارمغان آورد.

سال 2011 بدون شک از دور‌ه‌های پررنگ حضور سینما و سینماگران ایرانی در برلیناله بود. شرکت «جدایی نادر از سیمین» ساخته‌ی اصغر فرهادی در بخش مسابقه و همچنین اختصاص یافتن بخشی ویژه به آثار جعفر پناهی از جمله رویدادهای مهم آن دوره بود. نیامدن جعفر پناهی، یکی از اعضای هیات داوران آن دوره، به علت محکومیت و حبس اعتراضات گسترده‌ای به دنبال داشت و پوسترهای بزرگی در این رابطه در برلین دیده ‌شد.

پناهی پیشتر در حکمی از سوی دادگاه انقلاب به اتهام اجتماع و تبانی و تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی به ۶ سال حبس تعزیری، ۲۰ سال محرومیت از فیلم‌سازی، ۲۰ سال محرومیت از فیلم‌نامه‌نویسی، ۲۰ سال محرومیت از سفر به خارج از ایران و ۲۰ سال ممنوعیت از هر نوع مصاحبه با رسانه‌ها و مطبوعات داخلی و خارجی محکوم شده بود. جشنواره‌ی ۲۰۱۱ با صندلی خالی جعفر پناهی بر روی سن آغاز به کار کرد.

دادگاه انقلاب و حکم ممنوع الخروجی
در سال ۲۰۱۳ فیلم «پرده» ساخته جعفر پناهی و کامبوزیا پرتوی، خرس نقره‌ای برای بهترین فیلم‌نامه را کسب کرد. پناهی مانند دوره‌های گذشته جشنواره‌ی برلین این بار نیز شانس آمدن به پایتخت آلمان و حضور در برلیناله را نیافت و کامبوزیا پرتوی این جایزه را دریافت کرد. پرتوی، سه سال بعد از دریافت این جایزه، فیلمنامه فیلم حضرت «محمد» ساخته مجید مجیدی را با دستمزدی چندصد میلیونی از بیت المال به نگارش دراورد.

در سال 2015 هیئت داوران این جشواره «تاکسی» را به اتفاق آرا برجسته‌ترین اثر در بخش رقابتی برلیناله ارزیابی کرد. محدودیت‌های ساختن فیلم و ممنوع‌الخروج بودن جعفر پناهی عطش منتقدان و فیلم‌دوستان برای تماشای «تاکسی» را دوچندان کرده بود. پناهی مانند سال‌های گذشته نتوانست در برلیناله حضور یابد و به همین دلیل خواهرزاده‌اش خرس طلایی را دریافت کرد.

بعد از پخش شدن فیلم «تاکسی» در اینترنت مشخص شد فیلم آخر جعفر پناهی از کیفیت حداقلی یک فیلم تجربیِ دانشجویی هم برخوردار نیست و اعطای جایزه خرس طلایی جشنواره برلین به این فیلم، بیشتر به خاطر دهن کجی به سیاست‌های قوه قضاییه جمهوری اسلامی و حکم دادگاه انقلاب مبنی بر ممنوع الخروجی این کارگردان و ممنوعیت فعالیت حرفه ای او در ایران است. برای بسیاری از هنرمندان ایرانی باورپذیر نبود که جشنواره معتبری همچون برلین که حدود هفتاد سال پیش با نمایش فیلم «ربکا» ساخته آلفرد هیچکاک کار خود را آغاز کرده بود، چگونه حاضر است مهمترین جایزه خود را به چنین فیلمی اهدا کند؟

محمد رسول اف البته تفاوت زیادی با جعفر پناهی دارد و فیلم‌هایی ساخته است که از استاندارد قابل‌قبولی برخوردار است و معیارهای هنری لازم برای یک فیلم جشنواره‌ای در آن وجود دارد. اما به نظر می‌رسد بار دیگر چیزی که برای تصمیم‌گیران(و نه هیات داوران) این جشنواره خارجی اهمیت دارد، احکام ممنوعیت فیلم‌سازان است و نه کیفیت آثار آنها. رسول اف فیلم آخرش را بدون مجوز و پروانه ساخت فیلمبرداری کرده و در بخشی از آن به مجازات اعدام در ایران می‌پردازد. موضوعی که بسیاری از جشنواره‌های خارجی به آن علاقه دارند و جوایزی را هم به سازندگان فیلم‌هایی با این موضوع اهدا می‌کنند.