به گزارش حلقه وصل، عملیات بیت‌المقدس از روز دهم اردیبهشت‌ماه تا چهارم خردادماه سال ۱۳۶۱ در غرب رودخانه کارون و خرمشهر و با رمز عملیات «یا علی بن ابی‌طالب» با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر، هویزه و جاده اهواز به خرمشهر، خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و نیز جاده اهواز به آبادان از برد توپخانه دشمن و همچنین تأمین مرز بین‌المللی به صورت مشترک توسط نیروهای سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران انجام شد. طی این عملیات بیش از پنج هزار کیلومتر از اراضی اشغالی از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز خرمشهر آزاد شد.
به مناسبت چهلمین سالروز این فتح پیروزمندانه با محمد کرمی، مدیر تاریخ سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس درباره «نقش سرنوشت‌ساز آزادسازی خرمشهر» در جنگ گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانیم:
مدیر تاریخ سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس در غرفه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در نمایشگاه کتاب
خرمشهر قبل از انقلاب سه بار مورد هجوم بیگانه قرار گرفت
چرا اشغال خرمشهر برای صدام حسین مهم بود؟
جنگ‌ها و منازعات سیاسی در کنار اثرات مخرب و جبران‌ناپذیری که بر جای می‌گذارند، بخشی از تاریخ یک ملت را تشکیل می‌دهند. خرمشهر از دیرباز صحنه مناقشات سیاسی بوده است. اهمیت استراتژیک و نظامی این شهر، منجر به این می‌شد که نیروهای مهاجم در بدو نبرد، به اشغال این شهر مبادرت ورزند. به طوری که خرمشهر تا پیش از شروع جنگ ایران و عراق سه بار توسط قوای خارجی مورد تهاجم قرار گرفت. بار اول توسط قوای عثمانی در سال ۱۲۵۳ ق و بار دوم در سال ۱۲۷۳ ق توسط قوای انگلیس اشغال شد و بار سوم نیز در سال ۱۳۲۰ ش و در خلال جنگ جهانی دوم، توسط قوای متفقین به اشغال درآمد. در تمامی این نبردها، در نهایت نیروهای اشغالگر، در پی توافق قدرت‌های بزرگ و با اراده خود از مناطق اشغالی خارج شدند.
در سال‌های متمادی، این سیاست‌ها، توسط حاکمان بعدی عراق نیز ادامه یافت و در نتیجه موجب بروز تنش‌هایی در روابط دیپلماتیک طرفین شد که گاهی حتی به درگیری‌های نظامی پراکنده‌ای می‌انجامید، تا اینکه در نهایت به انعقاد قرارداد الجزایر در سال ۱۹۷۵ م منتهی شد. طبق این قرارداد، دولت عراق از ادعاهای خود در مورد خوزستان و حق کشتیرانی مطلق در اروندرود عقب نشست و ۲ طرف متعهد شدند که در امور داخلی یکدیگر مداخله نکنند.
با وقوع انقلاب اسلامی ایران در بهمن‌ماه ۱۳۵۷، شرایط سیاسی ایران دگرگون شد. این مسائل باعث شد که کنشگران حزب بعث عراق به این ارزیابی برسند که ایران توان دفاع در برابر حملات آنان را نخواهد داشت و در عرض یک هفته، تهران را فتح خواهند کرد. با این محاسبات، عراق در ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ به ایران حمله کرد.
مقاومت ۳۴ روزه مرد خرمشهر و آزادسازی بعد از ۱۹ ماه
حدود یک ماه پس از شروع جنگ، پس از اینکه رژیم عراق در استراتژی خود که با هدف کسب پیروزی سریع برپایه جنگ محدود و برق‌آسا طرح‌ریزی شده بود، با شکست مواجه شد، خرمشهر و آبادان که در هجوم سراسری ارتش عراق یکی از محورهای اصلی پیشروی بودند، از هفته دوم جنگ تحمیلی، اصلی‌ترین هدف نظامی عراق شد و محور تمرکز قوا و فشار دشمن شد، اما مقاومت و از جان گذشتگی مدافعان خرمشهر اجازه نداد دشمن به راحتی به این هدف دست یابد و در مجموع ۳۴ روز طول کشید تا دشمن نهایتاً در تاریخ چهار آبان‌ماه ۱۳۵۹ خرمشهر را اشغال، اما در اشغال آبادان نتیجه‌ای کسب نکرد و تنها به محاصره آبادان اکتفا کرد.
خرمشهر شهری که کلید پیروزی جنگ بود
پدافند از شهر خرمشهر برای دشمن، در مقایسه با سایر مناطق اشغالی از اهمیت بیشتری برخوردار بود. زیرا ادامه اشغال خرمشهر، دشمن را از یک موضع قوی در روند مذاکرات صلح برخوردار می‌کرد، متقابلاً از دست دادن خرمشهر نیز در واقع به مثابه شکسته شدن تنها سد دفاعی بصره، دومین شهر مهم عراق پس از بغداد و در معرض تهدید جدی قرارگرفتن آن شهر بود. بنابراین این ۲ مسأله با یکدیگر پیوند خورده بودند. با آغاز عملیات بیت‌المقدس، روزنامه تایمز مالی نوشت: خرمشهر کلید پیروزی جنگ است، این شهر تنها نشانه واقعی پیروزی عراق و مظهر مقاومت سرسختانه ایران به شمار می‌رود.
بنابراین اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهمترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هرگونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.
تأثیر عملیات بیت‌المقدس برای ایران در عرصه بین‌الملل
شرایط اردیبهشت و خرداد کشور در سال ۱۳۶۱ چگونه بود؟
بر اساس طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس در موقعیت بسیار حساسی انجام شد، وضعیت داخلی کشور با انهدام بقایای ضد انقلاب به تدریج رو به بهبودی و ثبات پیش می‌رفت. اوضاع منطقه نیز به دلیل نگرانی آمریکا از نتایج ناشی از پیروزی ایران بر عراق، به گونه‌ای آشکار ملتهب بود. ضمن اینکه مناسبات اعراب و اسرائیل با آمادگی اسرائیل برای حمله به جنوب لبنان، در وضعیت حساسی قرار داشت. در چنین موقعیتی، بی‌گمان نتیجه عملیات بیت‌المقدس برای ایران، منطقه و عراق بسیار سرنوشت‌ساز و تعیین‌کننده بود. بنابراین سرعت عمل در اجرای این عملیات برای ایران بسیار با اهمیت بوده و نقش موثری داشت.
پنج هدف راهبردی که در فتح خرمشهر نهفته بود
در آن شرایط غیر از آزادسازی خرمشهر، فرماندهان سپاه و ارتش به دنبال چه اهداف دیگری بودند؟
منطقه‌ای که عملیات بیت‌المقدس برای آن طرح‌ریزی شد در محدوده رودخانه‌های کرخه کور و نیسان در شمال، رودخانه کارون در شرق، خرمشهر و اروند رود در جنوب و بالأخره کرانه‌های هورالعظیم و شط‌العرب از حوالی نشوه تا بصره (در خاک عراق) در غرب، قرار داشت و وسعت آن به بیش از هشت هزار کیلومتر مربع می‌رسید. زمین این منطقه به طور کلی صاف و هموار و تقریباً فاقد برجستگی است.
طراحان عملیات بیت‌المقدس به دنبال دستیابی به پنج هدف راهبردی و تاکتیکی بودند که عبارت بودند از:
۱. بیرون راندن نیروهای متجاوز به پشت مرزهای بین المللی. ۲. تحمیل برتری قدرت سیاسی، نظامی و اجتماعی ایران به عراق و حامیان او در منطقه. ۳. انهدام نیروهای متجاوز در منطقه کارون غربی. ۴. آزادسازی بخش‌های مهمی از مناطق اشغالی کشور از جنوب غربی اهواز تا خرمشهر. ۵. ادامه تک بنا به دستور تا کرانه ساحلی شط‌العرب برای تأمین مناطق آزادشده
عملیات بیت‌المقدس در چهار مرحله به اجرا درآمد:
مرحله اول از روز ۱۰ تا ۱۶ اردیبهشت‌ماه؛ در این مرحله نیروهای ایران ضمن تصرف و تحکیم سرپل، تلاش کردند تا نیروهای رژیم بعث عراق را در جبهه کرخه کور و فکه درگیر نگه دارند.
مرحله دوم از ۱۷ تا ۲۱ اردیبهشت‌ماه؛ تاکتیک نیروهای ایران در عبور از رودخانه، دشمن را کاملا غافلگیر کرد به گونه‌ای که دشمن دچار آشفتگی و در شرایط بحرانی قرار گرفت.
مرحله سوم عملیات از ۲۲ تا ۳۱ اردیبهشت‌ماه؛ پس از مرحله دوم عملیات، برتری نیروهای ایران نسبت به دشمن قطعی شد و ابتکار عمل به طور کامل در اختیار رزمندگان اسلام قرار گرفت.
مرحله چهارم عملیات از اول تا چهارم خردادماه سال ۱۳۶۱؛ سرانجام عملیات در ساعت ۲۲:۳۰ اول خردادماه ۱۳۶۱ تلاش نیروهای ایران برای آزادسازی خرمشهر آغاز شد.
یکی از مهمترین نکات در سازمان رزم این عملیات برای نیروهای خودی، همکاری نزدیک سپاه و ارتش بود که در طول دوران جنگ نظیر نداشت.
در تاریخ سوم خردادماه سال ۱۳۶۱ ساعت ۱۴ خرمشهر به طور کامل آزاد شد و پرچم پرافتخار جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع خرمشهر به اهتزاز درآمد. در این عملیات پنج هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع از خاک کشور عزیزمان آزاد شد و شهر خرمشهر از اشغال نیروهای عراقی درآمد و ۱۹ هزار نفر اسیر و ۱۶ هزار نفر به هلاکت رسیدند. همچنین ۶۰ فروند هواپیما، ۳ فروند هلی‌کوپتر، ۴۱۸ دستگاه تانک و نفربر، ۳۰ قبضه توپ و ۴۹ دستگاه خودرو از تجهیزات دشمن منهدم شد و یک فروند بالگرد، ۱۰۵ دستگاه تانک و نفربر و ۵۶ دستگاه خودرو از دشمن بعثی به غنیمت گرفته شد.
تکیه رژیم بعث بر نظریه‌ای که منجر به شکستش در خرمشهر شد
چرا رژیم بعث با آن همه امکانات و تجهیزات در عملیات بیت‌المقدس غافلگیر شد؟
ارتش عراق از وقوع عملیات بیت‌المقدس بی‌خبر نبود و از سه عامل زمین، زمان و تاکتیک، به ۲ عامل زمین و زمان آگاهی یافته بود. در واقع دشمن تحت تأثیر تاکتیک ویژه عملیات، مجبور به اتخاذ یکی از ۲ تصمیم زیر بود:
الف: عقب‌نشینی از خرمشهر و نجات یگان‌های خود ب: پذیرش ریسک سقوط شلمچه و محاصره ارتش خود در جنوب
تاکتیک دفاعی عراق در حد فاصل رودخانه کارون تا جاده اهواز خرمشهر، پدافند با فاصله از رودخانه بود، نه پدافند در کناره رودخانه. در واقع عراق نوعی پدافند متحرک را سازمان داده بود و این کاربردی براساس تاکتیک‌های شوروی سابق و با الهام از نظریه «سن تزو» فیلسوف معروف نظامی چین بود. او می‌گوید: «بگذارید دشمن از رودخانه بگذرد ولی پیش از آنکه بتواند به طور کامل در ساحل دور انسجام پیدا کند، علیه او عکس‌العمل نشان دهید». اشتباه بزرگ تاکتیکی دشمن متجاوز در کاربرد این تدبیر پدافندی، فهم نادرست از نظریه «سن تزو» بود. عراقی‌ها یا نمی‌دانستند یا از مراقبت شدید و مداوم رودخانه غافل بودند.
عملیات بیت‌المقدس و فتح خرمشهر نشان از قرار گرفتن جمهوری اسلامی در یک موضع برتر قدرت نظامی نسبت به عراق و به دست آوردن ابتکار عمل در جبهه‌ها داشت و سیر نزولی رژیم عراق و ارتش آن کشور را به سوی موضع سیاسی- نظامی انفعالی که از شکست‌های پی‌درپی سنگین یک ساله اخیر ناشی می‌شد، سوق بیشتری می‌داد. با تغییر توازن سیاسی - نظامی به سود ایران و پیدایش موقعیت جدید، در واقع ماهیت جنگ تغییر کرد و این مهم در رسانه های جهان انعکاس گسترده‌ای داشت.
به عنوان مثال روزنامه دویچه سایتونگ چاپ آلمان نیز به نقل از کارل بوچالا، خبرنگار خود، با اشاره به تبعات فتح خرمشهر می‌نویسد: خطر پیروزی ایران و در نتیجه در هم ریختن عراق، نظام‌های حاکم منطقه را پس از سقوط رژیم بعثی بغداد تهدید می‌کند و احتمال مداخله ابرقدرت‌ها را نیز به دنبال دارد.
مهار پیروزی‌های نظامی ایران و تأثیرات آن و جلوگیری از سقوط احتمالی حکومت وقت عراق، هسته مرکزی و محور ثقل تلاش ابرقدرت‌ها در آستانه فتح خرمشهر و پس از آن بود. به طوری که یکی از راه‌حل‌های فوری ارائه شده از سوی کارشناسان به سازمان ملل متحد و شورای امنیت برای گریز از نتایج ناشی از پیروزی‌های نظامی ایران توقف جنگ بود.
آزادسازی بخش گسترده‌ای از مناطق اشغالی جنوب غربی ایران از جمله شهر بندری خرمشهر، بیش از پیش نتیجه تلاش و دستاورد رزمندگانی است که با از خودگذشتگی و جانفشانی این پیروزی بزرگ را رقم زدند. به همین خاطر سوم خرداد یعنی روز آزادسازی خرمشهر، در تقویم جمهوری اسلامی ایران، به عنوان روز مقاومت، ایثار و پیروزی نامگذاری شده است.