یادداشت/ راهکارهای خروج سایه تورم از سر قیمت کتاب

 به گزارش حلقه وصل، موضوع تغییر قیمت کتاب با توجه به وضعیت جدید اقتصادی و افزایش هزینه‌ها و بخصوص گرانی کاغذ و مقوا دارای اهمیت زیادی است.اگرچه در دوره‌ای کوتاه در اواخر دهه شصت و اوایل دهه هفتاد، نحوه قیمت گذاری کتاب توسط وزارت ارشاد کنترل می‌‌شد و لیکن در قبل و بعد از آن ، سابقه‌ای از کنترل قیمت کتاب توسط دولت و حتی نهادهای صنفی وجود ندارد.

نحوه قیمت‌گذاری کتاب هم مانند بسیاری از کالاهای دیگر به روش مارکاپ می‌باشد. در این روش قیمت گذاری باید اطمینان حاصل کنید که قیمت شما به اندازه‌ای است که هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم، تخفیف ها، تورم، کاهش ارزش پول، قدیمی‌شدن مطالب یا هزینه‌های پیش بینی نشده را پوشش دهد و هنوز برای شما منفعت کافی داشته باشد.  

محاسبه هزینه‌های مستقیم مانند خرید کاغذ و مقوا، هزینه های حروفچینی، صفحه آرایی، طراحی، لیتوگرافی، چاپ و صحافی و ... و همچنین هزینه‌های غیر مستقیم مانند هزینه‌های دفتری، پرسنلی، محل دفتر و انبار انتشارات، خدمات عمومی شهری، مالیات ، بیمه، حمل و نقل و حتی خواب سرمایه و مانند آن از یک طرف و محاسبه تخفیف‌های معمول برای پخش و تک فروشی از طرف دیگر فرایند قیمت گذاری عرفی کتاب را تشکیل می‌دهد.

متأسفانه وجود تورم و افزایش روزانه قیمت مواد اولیه اعم از کاغذ و مقوا و ملزومات چاپ و صحافی باعث شده که موضوع تغییر قیمت کتاب نیز مطرح باشد. کتابی که ناشر منتشر ساخته و در طول مدت یک سال، روز به روز از قیمت واقعی آن کاسته شده و این در حالی است که بسیاری از کتابهای موجود در انبار ناشران دارای قدمت بیش  از یک سال هستند.

کتابی که دارای قیمت پایین نسبت به عرف روز است اگر نتواند بطور مستقیم توسط ناشر به مصرف کننده عرضه شود، امکان فروش از طریق شبکه پخش را نخواهد داشت به دلیل آنکه درصد تخفیف ناچیز نمی‌تواند مراکز پخش و کتابفروشی‌ها را راضی به عرضه نماید. چرا؟

چون کتابی که قیمت پشت جلد آن نازل است، درصد سهم توزیع و فروش هم ناچیز خواهد بود و صرفه اقتصادی نخواهد داشت. فرض کنید امروز کتابی با 5000 تومان در انبار ناشر موجود است. این کتاب اگر با 40 درصد هم توزیع شود، مبلغ خالص سهم توزیع کننده یا کتابفروش، 2000 تومان خواهد بود. این مبلغ در شرایط اقتصادی امروز دارای چه ارزشی است؟

بنابراین قیمت پایین کتاب برای شبکه توزیع نه تنها حسن نیست بلکه مانع محسوب می‌شود.  این نوع کتابها معمولاً عاقبتی جز تخمیر در انتظارشان نیست. شاید حراج و فروش ویژه کتاب در نمایشگاههای خاص این نوع کتابها بتواند راه حل دیگری باشد که جای بحثش اینجا نیست.

اگر نیم نگاهی به کتابهای علمی خارجی بیاندازیم متوجه می شویم که قیمت بالای کتاب و دادن تخفیف های بیش از 50 درصد دارای چه حکمتی است؟ در عرف قیمت گذاری کتابهای خارجی، پارامتر توزیع و ایجاد انگیزه برای فعالیت بیشتر دیده شده و این تفاوت مهمی است که بین نشر داخل و خارج وجود دارد.

علاوه بر روش مارکاپ، روش های دیگری هم در قیمت گذاری مطرح است:

قیمت گذاری بالا با هدف حفظ ارزش کالا، قیمت گذاری نفوذی با هدف رقابت با کالاهای مشابه، قیمت گذاری اقتصادی با روش صرفه جویی در هزینه و افزایش سود، قیمت گذاری گزاف (دست کاری در قیمت) با روش افزایش قیمت محصول جدید و کاهش قیمت بصورت تدریجی، قیمت گذاری روانی با روش کاستن بسیار کم قیمت مانند 99 نسبت به 100، قیمت گذاری پکیجی یا مجموعه محصول با تجمیع چند سود کمتر و روش های دیگری که متخصصان این امر مطرح کرده‌اند.

در حوزه کتاب، بعضی از این روش‌ها می‌تواند برای قیمت گذاری مورد استفاده قرار گیرد، اما به هر حال باید به قیمت عرفی کتاب در جامعه نیز توجه شود و الا ممکن است نتیجه مطلوب حاصل نشود.

خوب، قیمت کتاب تعیین شد، آیا این قیمت باید ثابت باشد یا شناور بطور مطلق و یا در شرایطی ثابت و در شرایطی شناور گردد؟ پیش فرض آن است که هر کالا باید قیمت خاص خود داشته باشد. در مورد کتاب، هر عنوان کتاب یک کالا محسوب می  گردد؟ یا هر نوبت چاپ کتاب؟ یا هر ویرایش کتاب؟ اگر هر عنوان کتاب، یک کالا محسوب شود، معنایش آن است که کتاب مذکور با تغییر نوبت چاپ و ویرایش نباید دچار تغییر قیمت شود. طبعاً این فرض به هیچ وجه نمی تواند مورد پذیرش واقع شود.

اما بابت نوبت چاپ و ویرایش کتاب:

در کشور ما بطور سنتی، نوبت چاپ در انتشار کتاب به نحو مقیاسی مورد توجه قرار گرفته است. گاهی تغییر نوبت چاپ همزمان با ویرایش جدید هم هست و گاهی خیر. در این روش، نوبت چاپ باعث تقسیم پروژه انتشار یک عنوان به چند قسمت می شود.

شاید دلیل این امر را بتوان در الزامات قانونی در حوزه حقوق نشر جستجو کرد. قانونگذار در قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 با هدف حمایت از پدیدآورندگان، در ماده 20 این قانون به الزام ذکر نوبت چاپ کتاب توسط ناشر اشاره دارد:

ماده 20 ـ چاپخانه‌ها و بنگاه‌های ضبط صوت و کارگاه‌ها و اشخاصی که به چاپ یا  نشر یا  پخش یا ضبط و یا تکثیر اثرهای مورد حمایت این قانون می‌پردازند باید شماره دفعات چاپ و تعداد نسخه کتاب یا ضبط یا تکثیر یا پخش یا انتشار و شماره مسلسل روی صفحه موسیقی و صدا را بر تمام نسخه هایی که پخش می‌شود با ذکر تاریخ و نام چاپخانه یا بنگاه و کارگاه مربوط بر حسب مورد درج کنند.

برای تخلف از این الزام قانونی در ماده 25 همان قانون مجازات تعیین شده است:

ماده 25 ـ متخلفین از مواد 17 ـ 18 ـ 19 ـ 20 این قانون به حبس جنحه‌ای از سه ماه تا یک  سال محکوم خواهند شد.

شاید علت این امر آن بوده که پدیدآورنده با مقیاس نوبت چاپ بتواند بر نحوه انتشار و تیراژ کتاب نظارت داشته باشد.

به هر حال آنچه امروز در جامعه نشر ایران با آن موجه هستیم آن است که هر نوبت چاپ کتاب در حکم کالای جدید بوده و می تواند قیمت گذاری جدید صورت گیرد.

اما در نشر خارجی نوبت چاپ دارای اهمیت نیست به عبارتی اصلاً بازچاپ کتاب، کالای جدید محسوب نمی‌شود بلکه ویرایش جدید کتاب دارای اهمیت است. این ویرایش اعم از ادبیات متن کتاب، اصلاحات محتوایی و تغییرات کلی و جزئی است. در این صورت است که کتاب جدید به عنوان کالایی جدید می‌تواند دارای قیمت جدید باشد.

پس مشخص شد که در نشر داخلی، ملاک برای قیمت جدید، نوبت چاپ جدید کتاب است.

حال ببینیم آیا می‌شود قیمت کتاب در هر نوبت چاپ را عوض کرد؟ به عنوان نمونه، کتابی که در نوبت چاپ اول قرار دارد و ناشر برای آن قیمتی معین و اعلام کرده است. آیا قیمت چاپ شده را می‌توان تغییر داد؟

پاسخ آن است که اصل، عدم تغییر قیمت کتاب در هر نوبت چاپ است، اما ممکن است شرایط اقتصادی جامعه و وجود تورم به گونه‌ای باشد که قبل از اتمام تیراژ یک نوبت چاپ کتاب، قیمت فعلی بسیار ارزان تلقی شود، به نحوی که عوامل توزیع و کتابفروشان رغبتی برای فروش کتاب با همان قیمت نداشته باشند.

به عبارت دیگر، گاهی می‌شود که یک نوبت چاپ کتابی نمی‌تواند در طول دو یا سه سال بفروش برسد و در عین حال، تورم در طول این مدت، از ارزش پول ملی کاسته و عملاً کتاب مذکور را بی‌ارزش کرده است.

در این صورت، آیا می‌توان قیمت کتاب را تغییر داد؟ اگر می‌توان، چه کسی؟ ناشر، پخش یا کتابفروش؟ آیا این تغییر قیمت، بدون نظارت و قاعده نمی‌تواند موجب هرج و مرج در حوزه نشر گردد؟ آیا این امر موجب از دست دادن اعتماد عمومی و مشتریان کتاب نخواهد شد؟

بدون شک مقیاس نوبت چاپ می‌تواند در شرایط تورمی اقتصاد، به کمک ناشران بیاید و این امکان را فراهم سازد تا نوبت چاپ را تغییر داده و قیمت جدید را اعلام دارند. طبعاً پدیدآورندگان نیز از افزایش قیمت کتاب، بطور نسبی سود خواهند برد اما مسئله ما مربوط به یک نوبت چاپ است که بفروش نرفته و باید اصلاحی در قیمت صورت گیرد.

برای تغییر قیمت کتاب باید چند موضوع را مدنظر داشت:

موضوع اول: باید مقیاسی برای قیمت کم و یا زیاد داشته باشیم که این امر از عهده اتحادیه و تشکل های نشر برمی آید. به عبارتی نهادهای صنفی باید قیمت عرفی کتاب را در بازه های زمانی متناسب با وضعیت تورم تعیین کنند و جامعه مخاطب بتواند به آن اعتماد نماید.

بدون شک نحوه قیمت گذاری کتاب عمومی با دانشگاهی و هردوی آنها با کتاب کودک متفاوت است و انجمن های ذیربط باید نظرات کارشناسی خود را اعلام کنند.

موضوع دوم: مرجع تغییر قیمت، فقط و فقط ناشر است چراکه مهمترین موضوع در تغییر قیمت، تمرکز در آن است که به هیچ وجه نباید اصل مهم قیمت ثابت کتاب در کل کشور مورد خدشه واقع شود و این امر بدون تمرکز تصمیم گیری در ناشر ممکن نیست. بنابراین فقط ناشر می تواند با رعایت جوانب کار، اقدام به تغییر قیمت یک نوبت چاپ کتاب نموده و این تغییر را به همه عوامل پخش و فروش اعلام دارد.

موضوع سوم: ذات قیمت گذاری و تنظیم بازار اقتضا دارد که اتحادیه صنفی بر روند تغییر قیمت کتاب نظارت داشته باشد و پاسخگوی شکایت مشتریان باشد.

موضوع چهارم: یکسان سازی قیمت نهایی هر کتاب ایجاب می کند که مرجع و مرکزی واحد برای استناد و اعلام قیمت نهایی وجود داشته باشد که این مهم از عهده نهادی مانند خانه کتاب که از یک طرف نماینده دولت و وزارت ارشاد محسوب می گردد و از طرف دیگر نماینده شابک در ایران می باشد، بر خواهد آمد.

همچنانکه مشخصات کتاب و از جمله قیمت آن در خانه کتاب ثبت می شود باید قیمت تغییر یافته نیز توسط ناشر کتاب به خانه کتاب اعلام گردد و همگان اعم از ناشران همکار، مراکز توزیع، کتابفروشی ها و همچنین مشتریان با مراجعه به سایت خانه کتاب یا سامانه مخصوص قیمت کتاب می توانند از قیمت فعلی هر کتاب مطلع گردند.  

موضوع پنجم: اعتماد عمومی با اجرای صحیح و نظارت کامل بر روند تغییر قیمت کتاب می تواند از خدشه دار شدن مصون بماند و مخاطب توجیه شود که این اقدام در جهت توسعه صنعت نشر صورت گرفته است.

بسیاری از مراکز توزیع و کتابفروشان با معضل کتابهای فروش نرفته با قیمت پایین مواجه هستند که باتوجه به مباحث مطرح شده، اجازه تغییر قیمت ندارند. به نظر می رسد برای رفع این معضل باید شاهد همکاری ناشران و توزیع کنندگان باشیم. بدین صورت که ناشران، کتابهای موجود در مراکز توزیع و کتابفروشان را جزئی از کتابهای خود بدانند و در اقدامی هماهنگ، قیمت جدید را متناسب با وضعیت بازار کتاب بصورت یکنواخت تعیین نمایند.

موضوع ششم: حقوق پدیدآورندگانی که دارای قرارداد درصد از فروش هستند نباید در صورت تغییر قیمت نادیده گرفته شود. چنانچه این حقوق قبل از تغییر قیمت پرداخت شده باشد، پدیدآورنده نمی تواند حقوق جدیدی را مطالبه کند و لیکن در صورتی که حقوق پدیدآورنده بطور کامل تسویه نشده باشد، بدیهی است که باید درصد حقوق وی بر اساس قیمت نهایی کتاب (تعدادی قیمت سابق و تعدادی قیمت جدید) پرداخت گردد. زمان ثبت قیمت جدید توسط ناشر در خانه کتاب می تواند ملاک مناسبی برای محاسبه حقوق پدیدآورندگان باشد.

حال ببینیم چگونه می‌توان تغییر قیمت را با کمترین خسارت مادی و معنوی انجام داد؟

ابتدا باید اشاره داشت که برخلاف تصور و عرف موجود در بازار کتاب، اعلام و چاپ قیمت کتاب، مورد حکم قانونی قرار نگرفته و الزامی نیست.

یکی از مهمترین موانع تغییر قیمت کتاب، مبلغ چاپ شده در داخل یا روی جلد است. تغییر در اعداد چاپ شده بطوری که مشتری متوجه تغییر قیمت نشود، تقریباً غیر ممکن است و زدن برچسب حتی با آرم انتشارات نیز می تواند موجب بی اعتمادی مشتری گردد.

بنابراین بهتر است در نحوه اعلام قیمت کتاب تجدیدنظر صورت گیرد. تجربه کتابهای خارجی آن است که قیمت کتاب در بارکد حاصل از شابک تعیین شده و دستگاه بارکد خوان می تواند مبلغ آن را در اقصی نقاط کشور و حتی جهان مشخص نماید. چنانچه به هر دلیلی قیمت کتاب تغییر نماید، احتیاجی به دست کاری قیمت چاپ شده نبوده و فقط کافی است که در نرم افزار مخصوص، تغییر لازم صورت گیرد. این تغییر قیمت می تواند همراه با تغییر شابک صورت گیرد و این چیزی است که وفق قاعده بوده و با تغییر هر پارامتری در کتاب اعم از نوبت چاپ، قطع و یا قیمت و مانند آن باید شابک را تغییر داد و البته می توان مانند رویه موجود در ایران که ناشران برای تغییر نوبت چاپ و قیمت، شابک را عوض نمی کنند، فقط به تغییر قیمت هر شابک اکتفا نمود.  

البته در کشورهای پیشرفته کمتر با افزایش قیمت کتاب مواجه اند بلکه با گذشت زمان و انتشار ویرایش جدید کتابها، اقدام به کم کردن قیمت کتابهای قدیمی کرده و مشتری، کتاب ویرایش قبلی را با قیمت پایین تر تهیه می کند. ویرایش جدید کتاب با شابک جدید و بارکد جدید دارای قیمت جدید خواهد بود.

همین جا باید اشاره کنم کتابفروشان و عوامل توزیع کتاب با آمدن ویرایش جدید می توانند تا مدت زمان مشخص و مورد توافق، آمار کتابهای قدیمی موجود خود را به ناشر اعلام داشته و در ازای آن، کتاب جدید دریافت نمایند. گاهی این اعلام آمار با کندن جلد و صفحه اول کتاب و ارسال برای ناشر همراه می باشد.

ما در نشر داخل شاید نتوانیم با شفافیت نشر خارجی عمل کنیم و لیکن ناشران می توانند کتاب ویرایش جدید را به نسبت تعداد موجودی ویرایش قبلی در نزد کتابفروشی، با تخفیف بیش از 50 درصد فاکتور کنند.

بدین ترتیب ضرر حاصل از کتابهای ویرایش قبلی، تا حدودی برای کتابفروشی جبران می‌گردد. همین‌جا بحث تغییر قیمت در کتاب را به پایان می برم. امیدوارم این مباحث بتواند کمکی به تحول در اقتصاد نشر کرده و آغازگری باشد برای مباحثی که مورد توجه اصحاب نشر قرار دارد