به گزارش حلقه وصل، طرح تولید سیمان از خاک‌های آلوده و ضایعات نفتی پالایشگاه اصفهان که پس از ۶ سال تحقیق، دو سال اجرای پایلوت توسط اساتید دانشگاه پیام نور و تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست در بهمن ماه ۱۳۹۷ برای نخستین بار در کشور در مقیاس صنعتی اجرایی شد و قرار بود با این طرح ضایعات نفتی شرکت پالایش نفت جمع آوری و به عنوان خوراک در کارخانه سیمان اردستان استفاده شود، از دو سال پیش متوقف شده است.
پیگیری‌ها حاکی است بیش از ۲ هزار تن ضایعات نفتی داخل محوطه پالایشگاه و حدود ۲۰۰ هزار تن (۱۳۰ هزار مترمکعب) خاک آغشته به مازوت در محدوده پناهگاه حیات وحش قمیشلو در مرز بین جهادآباد و پالایشگاه که از دهه ۶۰ و دوره جنگ ایران و عراق در گودالی معروف به چاله سیاه تخلیه شده بود، همچنان در محیط رها است و با گذشت ۴۰ سال از این مشکل، نه تنها این لکه از دامن طبیعت پاک نشده که شوربختانه محیط‌زیست در برابر آن سکوت کرده است.
تحقیقات نشان داده لجن اسیدی و ضایعات نفتی دارای (Total Petroleum Hydrocarbons) یا هیدروکربن‌های (PAHs) و هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای است که به ۱۶ گروه آلاینده تقسیم می‌شود و تک تک آنها بر سلامت انسان اثر می‌گذارد. تعدادی از هیدورکربن‌های آروماتیک مانند بنزوآلفا پیرن سرطان‌زا است و از خطرناک‌ترین آلاینده‌های زیست محیطی شناخته می‌شود. پسماندهای نفتی به گفته کارشناسان اثر آلایندگی بسیار وحشتناکی بر محیط دارد و بخار اسیدی حاصل از آن، در فاصله چند ده متری به پوست و ریه‌های انسان آسیب می‌زند.
هرچند تاکنون مطالعاتی درباره تأثیر آلودگی‌های نفتی بر منابع آب زیرزمینی منطقه نشده اما آنطور که مدیرکل سابق حفاظت محیط زیست استان اصفهان، می‌گوید: حجم پسماندهای بلاتکلیف نفتی سیاه چاله قطعاً آلودگی آب‌های زیرزمینی، آلودگی هوا و آلودگی‌های خاک را به دنبال خواهد داشت
سید رحمان دانیالی که در دوران مدیریتش بارها درباره وجود ضایعات نفتی اطراف اصفهان هشدار داده بود و طرح پژوهشی امحای پسماندهای پالایشگاه در سیمان اردستان در دوره او کلید خورد، اظهار می‌کند: در آن زمان مجوز اجرای طرح در مقیاس صنعتی صادر شد و حدود ۵۰۰ تن از این پسماند به کارخانه سیمان اردستان منتقل و استفاده شد که موفقیت آمیز بود. نتیجه پژوهش‌ها به عنوان یک افتخار ملی اجرایی شد و نتایج را اطلاع رسانی کرده و به سازمان فرستادیم که از سازمان هم تاییدیه گرفت اما من که رفتم، این پروژه را متوقف کردند و نه تنها پیگیری و زحمات دلسوزانه نخبگان دانشگاهی را به هیچ انگاشتند بلکه کل فرآیند به سمت شرکت‌های خصوصی سوق داده شد.
او اضافه می‌کند: هزاران تن خاک آلوده بلا تکلیف مانده فقط برای اینکه اقداماتی را که در دوره قبل شده، بی ارزش جلوه دهند. از سوی دیگر خاک آلوده به نفت، پسماند ویژه محسوب می‌شود که این برای برخی درآمد دارد و اینکه نمی‌خواهند پسماند، ساماندهی پیدا کند برای این است که برای عده‌ای نان دارد یا حداقل درآمدزا است از این رو نمی‌خواهند کاری انجام شود.
محیط زیست کارشکنی می‌کند
در همین پیوند صدیقه واعظی فر استاد شیمی و مهندسی بیومواد، عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور استان اصفهان و مجری پروژه امحای خاک‌های آلوده پالایشگاه اصفهان می‌گوید: از سال ۱۳۸۸ تحقیقات بر روی خاک‌های آلوده به مواد نفتی شرکت پالایش نفت اصفهان را آغاز کردیم. فناوری استفاده از خاک‌های آلوده به مواد نفتی در فرآیند تولید سیمان در کشورهای پیشرفته دنیا نظیر کانادا، آمریکا و کشورهای اروپایی وجود دارد.
تیم پژوهشی ما با انجام آزمایشات و تحقیقات گسترده موفق به بومی سازی دانش فنی استفاده از لجن‌های نفتی در فرآیند تولید سیمان از طریق مهندسی معکوس تکنولوژی کمپانی لافارج آلمان شد و توانست لجن‌های نفتی و خاک‌های آلوده به نفت را در طی یک فناوری پیشرفته به سیمان تبدیل کند. تیم ما چندین سال روی این پروژه وقت گذاشت تا سال ۱۳۹۵ دانش فنی را نهایی و از طریق مهندسی معکوس موفق به بومی سازی فناوری شدیم و طرح را به اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان ارائه دادیم.
وی می‌افزاید: این طرح در دوره ظهرابی مدیرکل وقت محیط زیست چند مرتبه در شورای پژوهشی اداره کل که متشکل از اساتید دانشگاه‌ها بود، بررسی شد و اجازه اجرای طرح در مقیاس پایلوت را به ما دادند. پایلوت را با پنج تن خاک آلوده نفتی در سیمان اردستان اجرا کردیم. نتایج آن بسیار رضایت بخش بود. مدیرکل وقت چند کارشناس متخصص را برای نظارت بر روی پروژه مأمور کردند تا جایی که حتی در ارتفاع ۱۲۵ متری از سطح زمین کارشناسان برای آنالیز دودکش خروجی کارخانه سیمان به اتفاق مأموران آزمایشگاه معتمد محیط زیست با من بالا می‌آمدند و نمونه گیری می‌کردند.
این استاد دانشگاه و فعال حوزه محیط زیست ادامه می‌دهد: نتایج طرح پایلوت را مستندسازی کرده و به شورای پژوهشی اداره کل ارائه کردیم و برای اجرای طرح در مقیاس صنعتی تاییدیه گرفتیم. اجرای صنعتی طرح به دوره مدیریت آقای دکتر دانیالی مدیرکل سابق رسید. که مجدد چهار جلسه شورای پژوهشی تشکیل شد و ما با ارائه مستندات از طرح دفاع کردیم و اداره کل مجوز اولین اجرای صنعتی را با ظرفیت ۵۰۰ تن در کارخانه سیمان اردستان به ما داد و در روز هوای پاک ۲۹ دی ماه ۱۳۹۷ بومی سازی این تکنولوژی و اجرای آن برای اولین بار در کشور رونمایی شد.
ضایعات نفتی باعث آلودگی خاک، آب و هوا به طور همزمان می‌شود
واعظی فر با اشاره به اینکه هم اکنون حدود ۲۰۰۰ تن از این لجن‌های نفتی در پالایشگاه دپو شده است، می‌افزاید: این خاک‌های آلوده به نفت منشأ آلودگی و حاوی مواد خطرناک و سمی است که با بارندگی درون خاک نفوذ کرده و به منابع آب زیرزمینی نشت می‌کند و در صورت نشتی ممکن است آب‌های زیر زمینی منطقه را آلوده کند؛ همچنین مواد آلی ارگانیک نفتی موجود در آن، بر اثر تابش خورشید تبخیر می‌شود و منجر به آلودگی هوای منطقه می‌شود و در حقیقت وجود این ضایعات نفتی باعث آلودگی خاک، آب و هوا به طور همزمان می‌شود.
وی می‌افزاید: پالایشگاه با توجه به تحقیقات انجام شده، برای پاکسازی این مواد به ما درخواست داد و قراردادی بستیم و از این رو با سیمان اردستان نیز رایزنی کردیم و قرار شد این خاک‌های آلوده نفتی در آنجا طی این فناوری به سیمان تبدیل شود که متأسفانه کارشکنی‌ها شروع شد.
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور استان اصفهان می‌گوید: مدیرکل فعلی محیط زیست اصفهان به‌رغم صدور مجوز اجرای صنعتی طرح به دلایل غیر منطقی با اجرای این طرح مخالفت کرده و به مسئولان پالایشگاه گفته بودند اصلاً چه لزومی دارد که این خاک‌های نفتی در این فرایند برود و چرا دانشگاه به این مساله ورود پیدا کرده است؟ از اداره کل درخواست کردیم که اگر این تکنولوژی را قبول ندارند، از سازمان محیط زیست کشور استعلام کنید تا متخصصان و کارشناسان دفتر آب و خاک نظر دهند. پس از مدت‌ها پیگیری، اداره کل محیط زیست استان اصفهان طی نامه موضوع را از سازمان محیط زیست کشور استعلام کردند و در نهایت سازمان محیط زیست کشور خواست تا طرح را ارائه کنیم، به همراه تیم پژوهشی به تهران رفتیم و همه مستندات و دفاعیات را در حضور معاون سازمان در جلسه حضوری در تاریخ ۲۲ خرداد ۹۸ ارائه کردیم. گفتند کتباً نتیجه را اعلام می‌کنند. در نهایت سازمان محیط زیست کشور طی نامه‌ای با اجرای طرح در مقیاس صنعتی موافقت کرد.
واعظی فر اضافه می‌کند: موافقت اجرای طرح را از سازمان محیط زیست کشور گرفتیم اما دومرتبه در اصفهان کارشکنی کردند که چرا اصلاً دانشگاه به پاکسازی لجن‌های نفتی ورود کرده است و شرکت‌های خصوصی باید این کار را انجام دهند؛ درحالیکه مالک معنوی این فناوری در کشور یک عضو هیأت علمی است و سال‌ها عمر پژوهشی خود را برای بومی سازی آن در کشور صرف کرده است و تا کنون با موفقیت یک هزار تن خاک آلوده نفتی را در سیمان اردستان امحا کرده و برای آن تاییدیه گرفته است، آیا یک شرکت خصوصی باید این کار انجام دهند؟
بومی‌سازی فناوری که بی نتیجه ماند
این استاد دانشگاه می‌گوید: در نهایت پالایشگاه یکطرفه و غیرقانونی قراردادمان را فسخ کرد، قراردادی که برای امحا ۲ تن لجن و خاک نفتی در سیمان اردستان بسته بودیم و من روی این قرارداد متحمل ضرر و زیان شدم چراکه با شرکت پیمانکار حمل و نقل و سیمان اردستان قرارداد بسته بودم. وقتی دلیل فسخ قرارداد را از پالایشگاه جویا شدیم گفتند که اداره کل حفاظت محیط زیست گفته با این‌ها کار نکنید و قراردادتان را فسخ کنید.
وی با اشاره به اینکه موضوع را از طریق بازرسی استانداری پیگیری کرده است، اضافه می‌کند: پالایشگاه در پاسخ به بازرسی استانداری کتبی پاسخ داد که از طرح راضی بودند اما فقط اداره کل محیط‌زیست مخالف است. وقتی مشکل ما به معاون استاندار ارجاع شد بدون هیچ واکنشی گفتند این تصمیمی است که گرفته شده است و متأسفانه اکنون ۲ هزار تن لجن نفتی رها است و یکی از معضلات محیط زیستی استان اصفهان را به دلایل نامعلوم مسکوت کردند.
عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور استان اصفهان می‌گویدگوید: این فناوری قرار بود برای پاکسازی چاله سیاه در پناهگاه حیات وحش قمیشلو بومی سازی و اجرا شود و همه منطقه را می‌خواستیم پاکسازی کنیم که طرح را متوقف کردند؛ همچنین پروژه تحقیقاتی برای منابع آب زیرزمینی و چاه‌های بختیار دشت تعریف کرده بودیم که با کارشکنی‌های اداره کل حفاظت محیط‌زیست ارتباط ما با پالایشگاه اصفهان را کامل حذف کردند. در حالی که پالایشگاه از سال ۱۳۹۵ طی مکاتباتی درخواست کرده بود که برای حل معضل ورود کنید.
در همین راستا رئیس حفاظت محیط‌زیست شرکت پالایش نفت اصفهان درباره طرح پژوهشی استفاده از خاک‌های آلوده به مواد نفتی به عنوان خوراک کارخانه سیمان و علت توقف طرح، اظهار می‌کند: این طرح عالی است و پالایشگاه موافق بود زیرا هم اکنون در سیمان مرودشت، بهبهان و قزوین از خاک آغشته به مواد نفتی استفاده می‌کنند. ما نیز حاضر به همکاری بودیم زیرا آلایندگی از پالایشگاه پاک می‌شد و با وجود اینکه مدیرکل سابق محیط‌زیست اصفهان و رئیس HSE موافق بودند اما اداره کل حفاظت محیط زیست استان، مجوز نداده و گفتند دانشگاه پیام نور فقط می‌تواند کار پژوهشی انجام دهد و نمی‌تواند انتقال خاک‌ها را انجام دهد. مدیرکل فعلی محیط‌زیست مخالفت کرد و گفت که فقط باید از سیستم سامانه پسماند کشوری، شرکت‌ها و صنایعی که ثبت شده‌اند، این‌ها را انتقال دهید و مجوز به طرح یادشده ندادند. ما نیز مجبور به فسخ قرارداد با مجری پروژه دانشگاه پیام نور شدیم.
غلامرضا رجبی در با بیان اینکه سیمان اردستان نیز حاضر به عقد قرارداد مستقیم با پالایشگاه نیست، اضافه می‌کند: هم اکنون ۲ هزار تن ضایعات و لجن‌های نفتی نیز داخل پالایشگاه نگهداری می‌شود که از پنج سال پیش تاکنون جمع‌آوری شده و اکنون برای پاکسازی آن با شرکتی در حال عقد قرارداد هستیم که تا در مدت ۵ ماه آلایندگی خاک‌ها را رفع کند.
شرکت پخش فرآورده‌های نفتی زیر بار معضل خاک‌های آلوده نمی‌رود
وی خاطرنشان می‌کند: از دهه ۶۰ و در دوره جنگ ایران و عراق پالایشگاه‌های آبادان و سایر پالایشگاه‌ها به دلیل بمباران از سرویس دهی خارج بودند، پالایشگاه اصفهان باید حجم عظیمی از بنزین کشور را تأمین می‌کرد. در فرآیند تولید بنزین همواره ۳۰ مازوت یا نفت کوره تولید می‌شود و این ماده باید در مخازن دارای جکت استیم یا تجهیزات بخار نگهداری شود که بi صورت قیر باشد. در آن شرایط بحران مخزنی برای نگهداری نبود از این رو تصمیم گرفتند حوضچه‌های عظیمی را در منطقه حفاظت شده قمیشلو ایجاد کنند و مازوت را آنجا تخلیه کنند که نور آفتاب بود و مازوت‌ها سفت نمی‌شد. همه این مازوت‌ها را مدتی بعد متروی تهران و یک شرکت فرانسوی خریداری کرد و برد. فقط یک حوضچه همچنان باقی مانده که ته مانده آن‌را تیغ زدند و مقداری از آن با خاک مخلوط شده است که حدود ۲۰۰ هزار تن (۱۳۰ هزار مترمکعب) خاک آغشته به مازوت است.
رجبی می‌افزاید: شرکت پالایش نفت اصفهان تنها تولید کننده بوده و تخلیه این مازوت‌ها در دهه ۶۰ توسط این شرکت انجام نشده و با شرکت پخش فرآورده‌های نفتی است. در جلساتی که با وزارت نفت و سازمان حفاظت محیط زیست کشور درباره چاله سیاه داشتیم به این نتیجه رسیدم که ما و شرکت پخش فرآورده‌های نفتی به صورت پنجاه- پنجاه بودجه‌ای برای پاکسازی و حل معضل منطقه قمیشلو هزینه کنیم. اما اکنون شرکت پخش فرآورده‌های نفتی که دولتی است، زیر بار نمی‌رود.
رئیس حفاظت محیط‌زیست شرکت پالایش نفت اصفهان با بیان اینکه این شرکت تاکنون اقداماتی برای حل معضل چاله سیاه با دانشگاه‌ها، مراکز علمی کشور و پژوهشگاه صنعت نفت داشته است، خاطرنشان می‌کند: طبق قانون حفاظت از خاک هر شرکتی که خاکی را آلوده کند حق انتقال و جابه‌جایی آن خاک را ندارد و باید همانجا آلودگی را رفع کند مگر اینکه مقدار خاک آلوده کم باشد که می‌توان برای امحا به سایت‌های پسماندهای ویژه منتقل کرد. از این رو روش لندفارمینگ را یک شرکت دانش بنیان برای پاکسازی خاک‌های آلوده به مواد نفتی قمیشلو ارائه کرده که در مدت پنج سال خاک را احیا و حتی قابل کشت می‌کند. هزینه آن بالغ بر ۲۰ میلیارد تومان است ما حاضر به هزینه ۱۰ میلیارد تومان هستیم اما شرکت پخش زیر بار ۱۰ میلیارد تومان دیگر نمی‌رود.
داد پالایشگاه از عوارض آلایندگی
رجبی احتمال نشت آلودگی مازوت به منابع آب زیرزمینی را رد می‌کند و می‌گوید: مازوت حالت ویسکوزیته (گرانروی- لزجت) دارد که محال ممکن است در خاک نفوذ کند. برخی افراد محلی هم اکنون نیز از روی زمین مازوت را جمع می‌کنند و می‌فروشند.
وی با اشاره به اینکه شرکت پالایش نفت اصفهان در قالب طرح «مپسا» با همکاری دانشگاه صنعتی اصفهان و شریف قرارداد بسته تا بتواند در لیست صنایع سبز قرار گیرد، می‌گوید: برای این امر پنج میلیارد تومان بودجه در نظر گرفته شده و با وجود اینکه پالایشگاه اصفهان تاکنون اقداما ت و پروژه‌های میلیاردی بسیاری در زمینه کاهش آلایندگی و حفظ محیط‌زیست داشته اما سالانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد تومان نیز بابت یک درصد عوارض آلایندگی پرداخت می‌کند در حالی که اداره کل محیط‌زیست به جای ۳۰۰ میلیارد تومان می‌توانست کمی تخفیف دهد تا این پول صرف راه اندازی پروژه‌های زیست محیطی پالایشگاه از جمله مدیریت پسماند، کاهش هدررفت آب و اقدامات در زمینه کاهش آلودگی هوا شود.
پیگیری ها از اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان درباره علت پافشاری بر توقف طرح پژوهشی برای پاکسازی خاک‌های آلوده به مواد نفتی در چاله سیاه و پالایشگاه اصفهان بی نتیجه ماند. اما معضل ۴۰ ساله چاله سیاه و نابودی خاک، آب و هوا با سکوت و تصمیمات سلیقه‌ای قابل جبران نیست.