روش امام سجاد(ع) در دعا برای کسب مکارم اخلاق

به گزارش حلقه وصل، کتاب «حدیث حلقه خوبان: شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد (ع)» نوشته امیر شیرزاد با شمارگان ۷۰۰ نسخه، ۳۵۲ صفحه و بهای ۸۰ هزار تومان توسط انتشارات کتاب طه منتشر شد.

دعای مکارم الاخلاق یا دعای بیستم کتاب شریف «صحیفه سجادیه»، از دعاهای مأثور و زیبای امام سجاد (ع) است. دعاهای ماثور به ادعیه‌ای می‌گویند که از زبان معصوم (ع) صادر شده باشد. حضرت سیدالساجدین در این دعا برای کسب اخلاق نیک و انجام کارهای پسندیده و همچنین دوری از رذائل اخلاقی از خداوند درخواست یاری فرموده است. درخواست‌ها در این دعا شامل اخلاقیات در دو محور اخلاق فردی و اجتماعی است. این امام همام همچنین در این دعا به موانع رشد انسان و راه‌های نجات او از شر القائات شیطان اشاره کرده است.

در آغاز بیشتر فرازهای این دعا صلوات تکرار شده و بعد از آن از خدا درخواست شده است. دلیل این تکرار را نزدیک شدن دعا به استجابت دانسته‌اند. دعای بیستم صحیفه سجادیه به دلیل دربرداشتن تعالیم انسان‌ساز جهت کسب اخلاق و انجام کارهای پسندیده، به دعای مکارم الاخلاق نامیده شده است.

این دعا پیشتر توسط حضرات و آیات محمدتقی فلسفی، مصباح یزدی و روح‌الله خاتمی در قالب درس اخلاق شرح و به صورت مستقل چاپ شده است. همچنین این دعا در شرح‌های صحیفه سجادیه همچون «دیار عاشقان» اثر شیخ حسین انصاریان و «ریاض السالکین» اثر سید علی‌خان مدنی نیز شرح شده است.

اما «حدیث حلقه خوبان» سی بخش دارد که با عنوان فراز مشخص شده‌اند. سرفصل‌های فراز اول تا دهم کتاب به ترتیب از این قرار است: «درخواست کامل‌ترین ایمان و برترین یقین و بهترین نیت و عمل»، «درخواست نیت کامل و وافر، صحت یقین و اصلاح فسادها»، «درخواست رفع موانع و کسب عوامل و پیشگیری از آسیب‌ها»، «درخواست بزرگی و عزت نزد مردم به شرط کوچکی و حقارت نزد خود»، «درخواست پایداری در هدایت، حق، نیت رشد و طول عمر در طاعت خدا»، «درخواست اصلاح عیب‌ها و تکمیل نقص‌ها»، «درخواست توانایی و پیروزی بر دشمنان و مکاران و تهدیدگران»، «درخواست همه نیکی‌ها دربرابر همه بدی‌ها» و «درخواست آراستگی به زیورهای گوناگون صالحان و پرهیزکاران».

سرفصل‌های یازدهم تا بیستم کتاب نیز بدین شرح است: «درخواست رزق فراخ و توانایی در هنگامه پیری و نشاط در عبادت و انس با خدا و دوستان خدا»، «درخواست توحید در استعانت و کمک خواهی»، «درخواست جایگزینی نیکی‌های الهی به جای بدی‌های شیطانی در دو قلمرو قلب و زبان»، «درخواست مصونیت از ستم، گمراهی، فقر و سرکشی»، «درخواست فضل الهی در مغفرت و عفو با دست‌های خالی از هرگونه سزاواری»، «درخواست زبانی گویا به هدایت، قلبی ملهم از تقوا، توفیق در پاکیزه‌ترین چیزها و عمل به محبوب‌ترین کارها»، «درخواست سیر و سلوک در برترین راه و ثبات قدم در طول حیات»، «درخواست میانه روی، پایداری در راستی، راهنمایی کردن به رشد، بندگی صالح و رستگاری در قیامت»، «درخواست خلاص و صلاح نفس» و «ثنای خداوند به توحید در کمال و افعال و درخواست عافیت، توانگری، هدایت، کفایت، امنیت و راهنمایی».

در نهایت عناوین فرازهای بیست و یکم تا سی‌ام کتاب نیز چنین است: «درخواست دفع هر آسیب، پرورش و اصلاح و درمان، رضایت الهی و هدایت در امور متشابه»، «درخواست بی‌نیازی، حسن ولایت، هدایت صدق، امان از فتنه مال، آسودگی و استجابت دعا»، «درخواست حفظ مال، برکت و انفاق در کارهای خیر»، «درخواست کفایت از مشقت در کسب، روزی بی حساب، رواییِ حاجت و پناه از بیم‌ناکی‌ها (فرازهای ۲۴ و ۲۵)»، «درخواست حفظ شخصیت و آبرو با توانگری و توانمندی»، «درخواست سلامتی در عبادت، فراغت در زهد، علم در عمل و ورع در میانه‌روی»، «درخواست پایان عمر با عفو، تحقق آرزو در امید به رحمت حق، تسهیل در راه‌یابی به رضای الهی و نیکویی عمل در هر حال»، «درخواست یاد خدا در هنگام غفلت، طاعت در هنگام فرصت»، «گشایش راه به سوی محبت حق و کمال خیر در دنیا و آخرت» و «درخواست خیر در دنیا و آخرت و رهایی از آتش دوزخ».

کتاب دو مقدمه نیز دارد: «دعای امام در خوی‌های ستوده و کارهای پسندیده» و «درآمدی بر اخلاق و محاسن و مکارم اخلاقی». در بخشی از مقدمه دوم کتاب آمده است: «دعای بیستم صحیفه سجادیه از امام ساجدان (ع) به دعای مکارم الاخلاق نامبردار است. مکارم به معنای کرامت‌ها، شرافت‌ها و بزرگواری‌هاست. اخلاق به معنای خصلت‌های روحی و باطنی است. خصلت‌های باطنی نیز اوصاف نهادینه شده و رسوخ یافته در جان و روح آدمی است که زمینه سهولت رفتارها و آسانی کارهای متناسب با آن اوصاف را برای آدمی فراهم می‌آورند. روشن است که دستیابی به مکارم اخلاقی نیازمند مراقبت و مجاهدت بسیار و به همان اندازه مایه تحسین و شکوه، زیبایی و قداست و کرامت و بزرگواری است. خوبی را خوبی کردن در میان حیوانات نیز مشاهده می‌شود. اما در برابر بدی، خوبی کردن کار اولیای الهی و پیروان راستین آن‌ها و البته دشوار و مقدس است.

انگیزه فطری الهی انسان در قلمرو خواست‌ها و عقل و خرد انسان در قلمرو آگاهی‌ها، دو بنیان درونی انسان برای اخلاق و مکارم اخلاقی است و حقیقت آن است که اخلاق تا بر بنیان‌های درونی انسان استوار نباشد، تبیین درست خود را نمی‌یابد. براساس همین بنیان‌های درونی است که چه بسا افرادی که به بدی روی می‌آورند، اما در خود احساس حقارت و کوچکی می‌کنند و چه بسا افرادی که خودشان نیکوکار نیستند، اما نیکوکاران را دوست دارند و آن‌ها را می‌ستایند و چه افرادی که به نیکی‌ها روی می‌آورند و نیکوکاری و فداکاری می‌کنند و در خود احساس بزرگواری، بهجت و رضایت‌مندی می‌کنند.

همه انسان‌ها از بن‌مایه آگاهی‌ها و گرایش‌های عالی معنوی و به بیان دقیق‌تر از بن‌مایه «خداآگاهی» و «خداخواهی» برخوردارند. اما این بن‌مایه‌های عالی مانند دانه آماده‌ای در نهاد انسان است که تنها و تنها با پرورش و تربیت به شکوفایی و باروری و کمال می‌رسد و آنگاه نهال انسانیت انسان بالفعل و ثمره سعادت و خوشبختی در دنیا و آخرت حاصل و آدمی به قرب و رضای خداوندی واصل می‌شود. به این ترتیب اهمیت و ضرورت تربیت روشن و آشکار است. اما آدمی تنها دارای فطریات عالی توحیدی نیست. او دارای غرایز مادی و حیوانی نیز هست. این تمایلات مادی و غرایز حیوانی، گرچه برای تداوم حیات دنیوی و بقای نوع بشر و حتی کمال او ضروری است. اما اگر مدیریت نشوند و سرکشی کنند، موانع جدی برای تحقق انسانیت انسان و سعادت و قرب او به خدای متعال ایجاد می‌کنند و بلکه آدمی را به حیوانی از حیوانات و بلکه پست‌تر و گمراه‌تر از آنها تبدیل می‌کنند.»