رمزگشایی از موانع تولید ۴۱ طرح

به گزارش حلقه وصل، شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۵۹ جهاددانشگاهی را با هدف گسترش تحقیقات و شکوفایی استعدادها در سطح جامعه برای رسیدن به خود اتکایی، توسعه امور فرهنگی با همکاری حوزه و دانشگاه و گسترش طرح‌های کاربردی راه اندازی کرد.

جهاددانشگاهی نیز با تکیه بر دانش و توانمندی پژوهشگران خود توانسته بر اساس نیاز کشور به حوزه‌های پزشکی، فنی، مهندسی و علوم پایه، علوم انسانی، اجتماعی و هنر، کشاورزی و منابع طبیعی ورود پیدا کند.

همچنین این نهاد با هدف توسعه فناوری و رفع نیازهای فناورانه کشور در استان‌های مختلف توانسته دستاوردهایی را به ثمر برساند؛ با توجه به نقش جهاددانشگاهی در علم و فناوری کشور و در آستانه چهل و یکمین سالگرد این نهاد در صدد بر آمدیم تا گفتگویی با دکتر حمید رضا طیبی، رئیس جهاددانشگاهی در خصوص موانع تولید دانش بنیان، ارائه راهکارهایی برای مانع زدایی، درخواستهای علمی و فناورانه از رئیس جمهور و همچنین آخرین وضعیت دستاوردهای جهاد دانشگاهی در راستای تامین نیازهای کشور داشته باشیم.

مشروح گفتگو با رئیس جهاددانشگاهی به شرح زیر است؛

*طی یک دهه اخیر موضوع تولید دانش‌بنیان و اتکا به توان محققان کشور به موضوعی مهم تبدیل‌شده است. در این مدت شرکت‌های بر پایه دانش رشد بیشتری پیدا کرده‌اند و یکی از مأموریتهایشان حرکت در مسیر تولید شده است اما در این مسیر همچنان با موانعی روبرو می‌شوند. شما مهمترین عواملی که سد راه تولید دانش بنیان می‌شود را در چه می‌دانید؟

مدیران ذینفع؛ یکی از مشکلات و موانع کشور ما برای تولید دانش‌بنیان این است که بسیاری از مدیران ذینفع هستند بعضاً مشاهده می‌کنیم مدیری اگر قرار است واردات و یا حتی تولیدات داشته باشد خودش یا بستگانش را ذینع در واردات و تولید می‌داند. این کار غلطی است؛ مدیران نباید ذینع تصمیمات خودشان باشد.

آقا زادگی؛ از سوی دیگر آقازادگی در سیستم دولتی ما رسم است؛ این آقازادگی در دولت چین هم وجود دارد اما آقازاده‌های این کشور برای تولید، صاحب فناوری شدن و صادرات به خارج از چین رانت می‌گیرند؛ اگر خارج از این باشد با آنها برخورد قانونی می‌شود. این نشان می‌دهد رانت دادن هم به آقازاده‌ها در چین به صورت مشخص شده است که در جهت تولید و صادرات باشد نه رانت در واردات و استفاده مفت از گاز کشور در پتروشیمی، گاز، فولاد و….

عدم شفافیت در مناقصات؛ مانع دیگر نیز عدم شفافیت در مناقصات است؛ برگزاری مناقصات و واگذاران آن باید شفاف و مشخص شده باشند. هر کسی فعالیت اقتصادی در کشور انجام می‌دهد باید فعالیت صریحی داشته باشد و مالیات پرداخت کند.

قیمت گذاری دستوری توسط دولت؛ قیمت گذاری دستوری توسط دولت خیلی از سرمایه گذاری ها را با مشکل مواجه کرده و این یکی از موانع جدی تولید دانش‌بنیان به شمار می‌رود. ترس از افزایش ناگهانی قیمت و تورم ناگهانی، کشور را به هم می‌ریزد که همه اینها ناشی از قیمتهای دستوری است؛ وقتی نرخ ارز و … دستوری باشد هر کاری مرتبط با آن فساد دارد. این قیمت گذاری دستوری باعث شده در این میان سهامدارانی، ارز کشور را با قیمت آزاد بفروشند تا به سود کلان دست بیابند اما این سود را صرف توسعه کشور نمی‌کنند.

عدم وجود آزمایشگاه مرجع؛ از طرفی داشتن آزمایشگاه مرجع مناسب که تاییدیه محصول دانش‌بنیان را اعطا کند تا کارفرما بدون دردسر و اطمینان کامل محصول را بخرد یکی از موانع است از این رو باید مجهز به چنین آزمایشگاهی شویم.

عدم تعریف درست از اقتصاد مقیاس؛ یکی از موانع دیگر بر سر دانش‌بنیان ها این است که در کشور ما اقتصاد مقیاس به درستی تعریف نشده و بالاخره نمی‌دانیم بزرگ زیباست یا کوچک زیباست! در صورتی که هر کدام در جای خودشان زیبا هستند. باید این تکلیف را مشخص کنیم که صنایع تا چه حد بزرگ شوند در چه زنجیره تامینی قرار بگیرند تا بر اساس آن ببینیم به چه میزان تحقیق و توسعه نیاز دارند و در این حال نیز مجموعه‌های کوچک و متوسط خودشان را با تحقیق و توسعه به روز کنند.

عارضه‌یابی نظام علم و فناوری؛ کار دیگری که دولت باید انجام دهد این است که نظام علم و فناوری را عارضه‌یابی کند. این نظامی که اکنون داریم معیوب است؛ باید با عارضه‌یابی مشخص کنیم که نظام علمی و فناوری در کشور شامل چه اجزایی هستند؟ سیاستگذار عالی برنامه ریز اجرایی مجریان و حامیان مالی و حامیان قانونی و ناظرین شامل چه کسانی می‌شود؟

عدم داشتن اسناد علمی در حوزه‌های اقتصادی؛ بعد از عارضه‌یابی، تعیین اولویت‌های علم و فناوری، تدوین نقشه‌های جانبی توسعه علم و فناوری که بدنه اقتصاد کشور را تشکیل می‌دهد ضروری است؛ این اسناد می‌تواند دولت را موظف به اجرا کند؛ سندهایی مربوط به برق، انرژی‌های تجدید پذیر، حمل و نقل ریلی، کانی‌های فلزی و غیر فلزی، نفت، هوا و فضا، گیاهان دارویی، سلول بنیادی و … که بدنه اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهند.

عدم وجود تقسیم کاری مناسب در بدنه دولت؛ در هر صورت باید وظایف اجزای مختلف کشور را تعریف کنیم؛ اکنون این اقدامات به صورت روان در کشور انجام نمی‌گیرد زیرا در خود بدنه دولت تقسیم کاری وجود ندارد؛ اکنون می‌بینیم که معاونت علمی و فناوری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت وظایف مشخصی ندارند؛ بدون اینکه وظایف آنها مشخص باشد هر کدام به یک سمت می‌روند و هر کدام هم مدعی توسعه علم و فناوری هستند.

عدم تعریف درست از پیشران‌های توسعه اقتصادی؛ ما هنوز از اول انقلاب تا به امروز تعیین تکلیف نکرده‌ایم که این پیشران‌ها چه باشد؟ چه تولید کنیم و… اینها همگی از موانع تولید دانش بنیان هستند که باید رفع شوند.

این موانعی که به آنها اشاره کردم، چیزهای عجیب و غریبی نیستند. ما باید تعیین کنیم می‌خواهیم چه کاری انجام دهیم تا بر مبنای آن، برنامه ریزی دراز مدتی انجام دهیم؛ می‌بایست افراد کاربلد را برای اجرای پروژه‌های بزرگ مشخص کنیم که این افراد با موانع آشنایی دارند.

گام اولی که باید برداریم این است که بدانیم پیشران‌های توسعه اقتصادی ما چه هستند؛ بنابراین برای مانع زدایی در تولید دانش‌بنیان، باید پیشران‌هایی را مشخص کنیم؛ همچنین باید این پیشران‌ها را در قالب برنامه هفتم توسعه کشور به سمت جهش اقتصادی سوق دهیم؛ زیرا اکنون کشور در وضعیتی است که نیاز به جهش اقتصادی دارد.

*فناوری چگونه می‌تواند به جهش اقتصادی برای کشور کمک کند؟

به صورت کلی، جهش اقتصادی، نیاز به تعریف حداقل ۲۰ مگاپروژه دارد که اجرای هر یک از آنها می‌تواند تحول اقتصادی ایجاد کند؛ نیازهای اصلی برای تعریف این ۲۰ مگا پروژه که به جهش اقتصادی منتهی می‌شود «فناوری»، «نیروی انسانی» و «منابع مالی» هستند؛ البته اولویت‌های دیگری هم وجود دارد اما مهم‌ترین ها همین ۳ مورد هستند.

در خصوص «فناوری» به عنوان یکی از الزامات جهش اقتصادی و رفع موانع تولید می‌توان چنین گفت که ما باید گروهی را برای مشخص کردن توان فناورانه کشور تعیین کنیم؛ این گروه می‌تواند مشخص کند که بر پایه فناوری چه در دست داریم؟ چه فناوری‌ای باید به دست بیاوریم؟ و چه کسانی این دانش و فناوری را باید به دست بیاورند؟ لازم است که به صورت ماموریت محور تولید «فناوری» و انتقال آن… تعریف شود. این گروه می‌تواند تعیین کند هر جا که لازم باشد به بازار خارجی رجوع کنیم و این بازار هم در مقابل انتقال فناوری باشد. نکته مهم در خصوص فناوری این است که ما زمانی می‌توانیم اقتصاد دانش‌بنیان داشته باشیم که صاحب فناوری قابل رقابت باشیم.

«نیروهای انسانی» نیز یکی دیگر از ارکان جهش اقتصادی و رفع موانع تولید هستند؛ شناسایی این نیروهای انسانی که دارای مدرک بوده ولی شاغل نیستند در جهش اقتصادی تاثیر گذار است زیرا می‌توان با مهارت آموزی در این برنامه اقتصادی صاحب شغل شوند. حتی برای دانشگاه‌ها هم متناسب با نیاز فناوران می‌توانیم در سرفصل (سیلابس) درسی هم تغییرات لازم را اعمال کنیم تا برای تولید فناوری به صورت ماموریت محور در دانشگاه‌ها پیش برویم. این اقدامات و برنامه‌ریزی ها برای پیشرفت را کشورهایی همچون آلمان انجام داده‌اند و برنامه‌ای غیر قابل اجرا در کشور ما نیست.

اولویت دیگر برای پیشران اقتصادی مبتنی بر دانش نیز منابع مالی است؛ ما در کشور منابع مالی خوبی داریم؛ مجموعه‌های سرمایه گذاری خصوصی و غیر دولتی فعال در کشور، یکی از این منابع مالی هستند. همچنین سودهای پر حاشیه سازمان و شرکت‌های بزرگ مس، فولاد، پتروشیمی و.. نیز می‌تواند به پروژه‌های بزرگ کشور تعلق داشته باشد.

البته که از سوی دیگر سازمان‌ها و ستادهای بزرگ که منابع مالی دارند می‌توانند کمک کننده باشند تا پروژه‌های بزرگ پیش بروند. بانک و سازمانهای خصوصی نیز منابع خوبی دارند و می‌توانند تامین کننده‌های مالی خوبی به شمار بروند؛ همچنین اگر یارانه مناسبی در قالب فروش اوراق به مردم ارائه شود نیز بسیاری از این مردم پولشان را صرف پروژه‌های فناورانه می‌کنند؛ به شرطی که برای خرید و فروش ارز و سکه و هر اقدامی که سفته دارد مالیات وضع کنیم تا آنها بتوانند سرمایه شان را برای خرید اوراق به بانک‌ها بسپارند.

یکی از راه‌های دیگر نیز می‌تواند سود حاصل از فروش نفت باشد که علاوه بر تامین نیاز کشور، در قالب یارانه به مردم اعطا شود تا با جذب پول آنها نیز مشکلات فناورانه را برطرف کنیم. لازمه این اقدام خودباوری دولت کارآمد، کاربلد و پاکدست است.

*بسیاری از مشکلات و موانعی که اشاره کردید مربوط به بدنه دولت می‌شود و راهکارهایی که مبنی بر پیشران‌های کشور هستند نیز به دولت باز می‌گردد. با توجه به اینکه رئیس جمهور قصد دارد فعالیت خود را به زودی آغاز کند شما به عنوان رئیس یک نهاد علمی و فناوری چه پیشنهاداتی برای تیم دولت بعدی دارید؟

در ابتدا لازم است که بدانیم در کدام یک از شرایط «استفاده از دستاوردهای محققان در شرایط تحریم» و «استفاده از این دستاوردها با هدف رفع تحریم» می‌خواهیم ادامه فعالیت بدهیم؛ به نظر می‌رسد رئیس جمهور جناب دکتر رئیسی می‌بایست در هر یک از دو این شرایط، کشوری الگو بسازد؛ این الگو شدن از بهره مند شدن از دستاوردهای محققان در شرایط تحریم و غیر تحریم نشات می‌گیرد.

پیشرفت با اتکا به محققان و پژوهشگران کشور؛ زمینه این الگو شدن را فراهم می‌سازد؛ من به عنوان کسی که عمرش را در خدمت پیشرفت و توسعه کشور گذاشته معتقدم که جناب رئیسی تا آنجا که ممکن است سعی در رفع تحریم داشته باشند تا یکی از موانع مهم حل شود. ولی شرط آن باید رعایت عزت، حکمت و مصلحت باشد.

به صورت کلی لازم است موانع پیش روی توسعه دانش‌بنیان کشور حل شود؛ زیرا در این مسیر نیاز به ارتباط با خارج از کشور وجود دارد تا در قالب محصول، خدمات یا کسب دانش طراحی‌های پایه با خارج از کشور ارتباط داشته باشیم. این ارتباط هر چقدر با هزینه کمتری انجام شود سازنده و طراح یک محصول بر پایه اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند علاوه بر رقابت با خارجی‌ها از اقتصاد دنیا سهم بگیرد. در واقع کشور ما می‌تواند در اقتصاد کشورهای همسو مانند چین، ترکیه و… با همه مزایا رقابت کنند.

نکته دیگری که مهم است این است که برای ساختن یک محصول می‌بایست هزینه‌ها به حداقل برسد که اکنون با تحریم‌ها این هزینه زیاد است و با دور زدن تحریم هم خرید قطعه، لوازم و تجهیزات کارگاهی، وسایل آزمایشگاهی با مشکل مواجه می‌شود و هزینه‌های بانکی و حمل و نقل و … را به دنبال خواهد داشت.

دولت ما باید فوق العاده کارآمد، خودباور، کاربلد باشند و به انجام کارهای موفق علمی و فناورانه در همه عرصه‌ها بپردازند؛ کسی که وزیر می‌شود یا باید خودش مدیر باشد یا مسئولیت این کارهای بزرگ را برعهده بگیرد و یا مشاوران خیلی قوی در همین حوزه را داشته باشد که در مقابل شیطنت یک کارشناس که علاقه به خرید خارجی دارد یا برخلاف تولید داخل است بایستد.

مهم‌ترین نکته در عرصه جهش اقتصادی، این است که درب‌های کشور بی رویه به واردات باز و بسته نشود و بدانند چگونه کار کنند که کشور به پیشرفت برسد؛ این اقدامات همگی در کشورهای دیگر اجرایی شده است که چین و کره نمونه‌هایی از این کشورها هستند. در اصل دولت باید تصمیم بگیرد قصد پیشرفت دارد یا ندارد؛ این پیشرفت تحت شرایط تحریم است یا عدم تحریم!

همچنین توصیه من بر اساس تجربه و مطالعه‌ای که انجام داده‌ام در رابطه با کاهش هزینه‌های دولت این است که برای تولید فناوری‌های مورد نیازی که در کشور رقیب ندارند، تضمین خرید در نظر گرفته شود؛ در این صورت سرمایه گذار و تولید کننده صنعتی اطمینان از خرید با نرخ مناسب تولیداتش دارند.

*یکی از موانعی که به آن اشاره کردید عارضه‌یابی نظام علم و فناوری بود؛ در این خصوص چه توصیه‌ای به رئیس جمهور دارید؟

توصیه ما در این خصوص به رئیس جمهور این است که تقسیم بندی کار و شرح وظایف مشخص شود تا تولید علم با نگاه به آینده توسعه علم فناوری به راحتی تبدیل به ثروت باشد. مسئولیت را به عهده دانشگاه‌ها قرار دهیم که با جهش اقتصادی به رونق تولیدی برسند که رهبری هم به آن تاکید دارند.

برنامه ریزی که برای توسعه علم و فناوری می‌شود باید مبتنی بر برنامه جهش اقتصادی کشور باشد و هر یک با انجام ماموریت‌هایی به سمت این جهش پیش بروند.

*آیا جهاددانشگاهی به عنوان یکی از نهادهایی که بر پایه علم و فناوری نهادینه شده می‌تواند کمک حال دولت باشد و آیا خود شما اساساً برای برداشتن موانع کاری کرده‌اید؟

جهاددانشگاهی می‌تواند تولید فناوری‌های مورد نیاز و انتقال فناوری را بر عهده بگیرد و کمک حال دولت باشد. محققان جهاد توانسته‌اند طی دو الی سه سال اخیر ۴۱ طرح فناورانه را به ثمر برسانند. این طرح‌ها در حوزه‌های مختلفی هستند که بر اساس نیاز کشور بوده و آماده عقد قرارداد با سرمایه گذاران هستند.

در آبان ماه سال ۹۷ وقتی در محضر رهبر انقلاب رسیدیم توانمندی‌های جهاددانشگاهی را ارائه کردیم که از سوی ایشان، مورد تایید و تشویق قرار گرفت. ما در این جلسه به توانایی‌های جهاددانشگاهی و دستاوردهای فناورانه اشاره کردیم. رهبر انقلاب نیز دستور دادند که مسئولان و وزرا با جهاددانشگاهی ارتباط بگیرند و از توانمندی‌های آنها استفاده کنند. ایشان طی جلسه‌ای که با دو مسئول ارشد حکومتی داشتند به استفاده حداکثری از دستاوردهای جهاد در راستای حل مشکلات کشور تاکید کردند و قرار شد بخشی از بودجه کشور را به رفع نیاز فناورانه اختصاص دهند.

ما از همان ابتدا ۳۱ طرح را در محضور رهبر انقلاب ارائه کردیم اما با بررسی توانمندی‌هایمان در جهاددانشگاهی در صدد برآمدیم که این تعداد را به ۴۱ پروژه تبدیل کنیم زیرا توانایی تولید آن را داشتیم. فناوری‌هایی که تعریف کردیم بر اساس شناخت ما از جامعه و نگاهی به فناوری‌های آینده در حوزه صنعت، کشاورزی و پزشکی بوده است.

از همان ابتدای سال ۹۸ برنامه ریزی های اجرای این طرح‌ها در جهاددانشگاهی آغاز شد؛ طرح‌ها در مجلس به تصویب رسید و قسط اول بودجه نیز از شهریور اختصاص یافت. طبق همان جلسات، ۳۰ میلیون یورو با حمایت بیت رهبری به این طرح‌ها اختصاص یافت.

*در خصوص آخرین وضعیت این پروژه‌ها توضیح بفرمایید.

تقریباً هفتاد درصد طرح‌ها پیشرفت ۵۰ تا ۱۰۰ درصدی دارند؛ فناوری‌ها همه تولید شدند و آماده عقد قرارداد و سرمایه گذاری هستند. در واقع به دنبال سرمایه گذاری برای تولید هستیم. آن طرح‌هایی که ۱۵-۴۹ درصد پیشرفت کردند به دلایل خارج از اختیارات ما متوقف شده‌اند. اما اکنون علی رغم همه مشکلاتی که در کشور وجود داشته هفتاد درصد پیشرفت ۵۰-۱۰۰ دارند و اکثر اینها بالای هفتاد درصد اجرایی شده‌اند.

قرار است که این طرح‌ها را تا پایان سال به اتمام برسانیم و برای سال ۱۴۰۱ پروژه‌های فناوری دیگری را تعریف کنیم. در هر صورت باید اساس حرکت این باشد که ما حداکثر استفاده از توان داخل را داشته باشیم در این زمینه جهاد می‌تواند تولید فناوری‌های مورد نیاز و انتقال فناوری را بر عهده بگیرد و کمک حال دولت باشد.

*گویا برخی طرح‌های جهاددانشگاهی نیز درگیر موانعی شده‌اند.

برخی از دستاوردهای جهاددانشگاهی نیاز به تضمین خرید از سوی دولت دارند تا هزینه تولید فناوری را تامین کنیم. توقف بعضی از این طرح‌ها به بهانه تغییر دولت است؛ برخی دیگر نیز نیاز به مصوباتی دارند که به شورای اقتصاد بروند اما بیش از یک سال است که درگیر بروکراسی‌های اداری شده‌اند.

همه این پروژه‌ها مورد نیاز کشور بوده‌اند؛ تا ابتدای سال ۹۹ بودجه این ۴۱ طرح از سوی دولت اختصاص یافت اما تغییرات تورم و افزایش شدید کالا و خدمات در کشور باعث شد که به میزان حداقل ۱۸ میلیارد (با نرخ ابتدای ۱۴۰۰) با کسری بودجه مواجه شویم. این تورم تا شهریورماه نیز بیشتر خواهد شد.

*پیش از این اشاره کردید که مقام معظم رهبری به همکاری وزرا با جهاددانشگاهی تاکید دارند آیا با وجود این تاکیدات همکاری با دستگاه‌های اجرایی شکل گرفته است؟

به توصیه دفتر مقام معظم رهبری در سال ۹۷ جلسه‌ای با وزیر نفت داشتیم؛ در صورت جلسه‌ای که تهیه شد تمام محصولاتی که مورد نیاز این صنعت بوده و جهاددانشگاهی امکان تولید آن را داشته ذکر شده است؛ اما در کمال تاسف تاکنون حتی یک قرارداد هم بسته نشده علی رغم اینکه می‌توانستیم ۴-۵ قرارداد منعقد کنیم.

*دلیل این خلف وعده‌ها چیست؟

دلایل را نمی‌دانیم. آنها عنوان می‌کنند ۳ مورد مجوز تولید بار اول می‌خواهند؛ در صورتیکه مجوز تولید بار اول فقط برای شرکت‌های دانش‌بنیان است اما به شرکت‌های ذیل جهاد که توانایی تولید فناوری را دارند این مجوز ارائه نمی‌شود.

یکی از مصیبت‌هایی که خود ما هم به شدت دچار آن بودیم این است که یک فناوری را برای اولین بار در کشور تولید می‌کنیم. یعنی فقط شما هستید که این فناوری را تولید می‌کنید اما قانون مناقصات می‌گوید حداقل ۳ نفر باید در مناقصه شرکت کنند. خب می‌رفتند دو نفر خارجی را می‌آوردند و عموماً با شیطنت‌هایی که می‌شد شرکتهای خارجی را برنده و شرکت داخلی را عموماً بازنده اعلام می‌کردند یا می‌گفتند مشخصات شما خوب است ولی قیمت بالا است. در کشور ما قانون مناقصات درست اجرا نمی‌شود و کارفرما مخیر است که هرتصمیمی دلش می‌خواهد بگیرد.

برخی در کشور ما یک سری تصمیمات سلیقه‌ای اتخاذ می‌کنند. قانون حمایت از شرکتهای تولید کننده محصول بار اول فقط برای شرکت‌های دانش بنیان تصویب شده است. یک سال است که درگیر این هستیم تا برای جهاد نیز مجوز بگیریم اما انجام نشده است.

در مجموع سیستم وزارت نفت، بدنه فوق العاده لَخت و بی انگیره ای است علی رغم اینکه مدیران آن علاقمند به انجام اقداماتی علمی هستند.

وزارت صمت نیز همین گونه است انگیزه برای ساخت داخل نیست؛ شیطنت‌هایی هم هست که خرید خارجی را در اولویت قرار می‌دهد. فناورانی که در تولید بار اول نقش دارند نمی‌توانند سهامدار شرکت باشند که به دانش‌بنیان تبدیل شود زیرا آنها امکان ارائه تضامین بانکی و … را ندارند. این یک چالش برای جهاددانشگاهی است زیرا باید شرکتی خصوصی راه اندازی کند تا حمایت شود. اینگونه ما مجبور می‌شویم که شرکت‌های سوری تشکیل دهیم که خصوصی باشد ولی باطن آن متعلق به دولت است!