هرمزگان: چه بلایی بر سر آب سد چلو گهره آمد؟

به گزارش حلقه وصل، اخیرا انتشار عکسی در فضای مجازی پیرامون یک سد در استان هرمزگان زمینه جلب توجه افکار عمومی را فراهم کرد و منجر به تعجب و اظهار نگرانی کاربران شد.

ماجرا از این قرار بود که یک فعال محیط زیست استان هرمزگان در بازدیدی از سد چلو دهستان گهره واقع در شهرستان بندرعباس استان هرمزگان، متوجه خشکی این سد شده بود و از عبارت خشکی ناگهانی مخزن سد استفاده کرده بود.

این واقعه زمانی عجیب‌تر از گذشته شد که یک مجرای تخلیه از فاصله دور در بستر خشک سد دیده شده و به نظر می‌رسید آب سد با عبور از این مجرا به طور ناگهانی تخلیه شده است.

پس از انتشار این خبر، موجی از نگرانی‌های پیرامون این مسئله از سوی کاربران فضای مجازی مطرح شده و فرضیههای متفاوتی برای توجیه این مسئله تولید شد.

در همین راستا به بررسی مهم‌ترین فرضیه‌های مطرح شده به منظور توجیه این اتفاق می‌پردازیم و با کندوکاو شواهد علمی و فنی صحت هر یک از این فرضیه‌ها را بررسی خواهیم کرد.

*مشخصات فنی سد چلودهستان گهره

پیش از این بررسی در ابتدا به بیان نکات فنی پیرامون ساختمان سد چلو دهستان گهره می‌پردازیم. سد چلو دهستان گهره واقع در شمال شهرستان بندرعباس استان هرمزگان در یک منطقه با سازند نهشته‌های رسوبی واقع شد و وظیفه تغذیه آب‌خوان‌های منطقه را بر عهده دارد.

این سد خاکی با هسته رسی با طول تاج ۴۹۰ متر از سرریز جانبی با حوضچه آرامش بهره‌برده و در سال ۱۳۸۴ توسط سازمان جهاد کشاورزی هرمزگان ساخته و به شرکت آب منطقه‌ای این استان تحویل داده شده است.

حاشیه‌های پیرامون این سد به امروز و بحث داغ خالی شدن ناگهانی منتج نشده و پیش از این حاشیه‌هایی برای این سد ایجاد شده است. برای مثال در شرایطی که در تمام اوراق فنی پیرامون این سد، ظرفیت ذخیره‌سازی آن را ۱۰ میلیون متر مکعب عنوان کرده‌اند اما در گزارش رسانه‌ای منتشر شده در زمان افتتاح، ظرفیت سد ۱۴ میلیون متر مکعب عنوان شد.

نکته جالب اینکه بر اساس آخرین اطلاعات ارائه شده توسط روابط عمومی آب منطقه‌ای استان هرمزگان ظرفیت این سد در حال حاضر ۶.۹ میلیون متر مکعب بوده و علت این کاهش ظرفیت حجم بسیار زیاد رسوب‌گذاری بستر مخزن سد عنوان می‌شود.

پس از آشنایی نسبی با مشخصات فنی سد مذکور به بررسی فرضیههای مطرح شده می‌پردازیم.

*فرضیه اول: ایجاد یک حفره بزرگ زیر زمین و بلعیده شدن تمام آب پشت سد

از آنجایی‌که که در خبر اولیه پیرامون مسئله خشک شدن مخزن ذخیره سد، از عبارت خشک شدن ناگهانی استفاده شده بود، لذا دهن مخاطب به سمت ایجاد گزاره بلعیده شدن آب سد در مدت زمان کم هدایت می‌شد. این گزاره با انتشار عکس یک حفره در کف خشک شده مخزن سد می‌توانست این مسئله را تشدید کند.

از سوی دیگر بستر متشکل از نهشته‌های رسوبی این سد و دیده‌ شدن سازندهای آهکی در اطراف مخزن سد مذکور می‌توانست پدیده انحلال بستر، ایجاد یک حفره عظیم زیر سد و بلعیده شدن آب را توجیه کند.

البته تمام شواهد موجود تایید ادعای مد نظر را عنوان نمی‌کرد. بررسی‌ تصاویر هوایی در بازه زمانی خشک شدن سد بیانگر آن است که روند اتمام آب مخزن ذخیره نه به طور ناگهانی بلکه در یک دوره زمانی ۶۰ الی ۷۰ روزه اتفاق افتاده و این شواهد ادعای تخلیه ناگهانی را به طور کامل رد می‌کند.

از سوی دیگر بررسی جزئیات فنی سد بیانگر آن است که حفره موجود در تصویر نه یک حفره طبیعی بلکه یک مسیر جایگزین با عنوان تخلیه‌گر تحتانی است که در نقشه‌های فنی تعبیه شده و البته این دریچه با توجه به عدم نیاز به فعالیت به طور کامل بسته شده است.

شماتیک تخلیه‌گر تحتانی مورد استفاده در سد

لازم به تاکید است که تخلیه‌گر تحتانی سد تنها یک مسیر برای انتقال آب از پشت سد در مواقع بحرانی نظیر مواقعی است که برای سازه سرریز مشکلاتی ایجاد شده یا جریان ورودی به سد بسیار زیاد باشد.لذا با توجه به مدرک تخلیه در بازه زمانی ۷۰ روزه و همچنین وجود تخلیه‌گر تحتانی به نظر می‌رسد فرضیه بلعیده شدن آب سد بر اثر ایجاد یک حفره طبیعی صحیح نیست.

دریچه تخلیه گر تحتانی سد چلو دهستان گهره 

*فرضیه دوم: انتقال آب از سازه سرریز نیلوفری سد ناشی از اشتباه انسانی

وجود یک موضع تخلیه در بستر خشک سد، ذهن برخی از کاربران را به سوی وجود یک سازه سرزیر نیلوفری و اشتباه انسانی در تخلیه سد متواتر ساخت.

بهتر است بدانید، سرریز نیلوفری یکی از انواع سرریزهای به کار رفته در سدها عنوان می‌شود که زمینه تخلیه سد را فراهم می‌کند اما این سرریز تنها در سدهای مقیاس بزرگ و همچنین سدهایی استفاده می‌شود که با یک نیروگاه برق‌آبی تجهیز شده‌اند.

سرریز نیلوفری مورد استفاده در یک سد

سد چلو دهستان گهره، نه تنها یک سد مقیاس بزرگ تلقی نشده بلکه امکان تولید برق از آن مهیا نیست. همچنین در مشخصات فنی ساخت این سد ذکر شده است که نوع سرریز از مدل جانبی با حوضچه آرامش بوده که این ادعا در تصاویر سد نیز به وضوح مشخص است، بنابراین فرضیه وجود سرریز نیلوفری برای این سد منتفی است.

به عبارت دیگر احتمالا مطرح کنندگان این فرضیه دریچه تخلیه‌گر تحتانی را با سرریز نیلوفری اشتباه گرفته‌اند و این فرضیه و خطای انسانی نیز اشتباه است.

*فرضیه سوم: ورودی ناچیز  و تبخیر آب پشت سد

یکی دیگر از فرضیه‌های مطرح شده پیرامون تخلیه آب سد جلو دهستان گوهره مسئله تبخیر آب پشت شد است. این فرضیه زمانی شکل گرفته که توضیحات جمشید عیدانی، سرپرست شرکت آب منطقه‌ای استان هرمزگان پیرامون توجیه تخلیه آب سد مطرح شد.

عیدانی گفته بود:« با وجود کاهش شدید بارندگی در استان هرمزگان و در پی آن کاهش میزان آورد سد، خشک شدن دریاچه آن پس از مدتی قابل انتظار و طبیعی است و تنها پس از خشک شدن دریاچه، دریچه تخلیه گر تحتانی نمایان شده است.»

بر اساس آخرین اطلاعات موجود، میزان ورودی آب سد چلو دهستان گهره در سال آبی جاری تنها ۴ مترمکعب عنوان شده که میزانی بسیار بسیار ناچیز است، همین امر زمینه کاهش ظرفیت مخزن و به دنبال آن کاهش عق آب شده و در نهایت تبخیر سریع آب پشت سد اتفاق افتاده است.

بازه زمانی ۶۰ تا ۷۰ روزه تخلیه سد می‌تواند فرضیه تبخیر آب پشت سد را تایید کند و از طرفی بر مبنای اطلاعات روابط عمومی آب منطقه‌ای هرمزگان مخزن تخلیه تحتانی سد نیز در مدت تخلیه آب بسته بوده و لذا امکان خطای انسانی در این مسئله بر اساس اظهارات مقامات منتفی است.

بنابراین از میان فرضیه‌های مطرح شده به نظر می‌رسد، فرضیه تبخیر آب سد منطقی‌ترین و درست‌ترین نظر است. همچنین تصویر سوراخ ایجاد شده در بستر مخزن خشک شده نیز، همانطور که گفته شد، تصویر تخلیه گر تحتانی است.

سد چلو دهستان گهره پیش از خشک شدن

*خطر خشک شدن سد شمیل و نیان هرمزگان را تهدید می‌کند

با مشخص شدن دلیل اصلی خشک شدن سد چلو دهستان توجه به یک نکته ضروری است. ای کاش به جای آنکه تا این اندازه به شایعات غیرواقعی و فضایی پیرامون یک اتفاق تلخ بپردازیم، کمی در میزان مصرف آب و استفاده بهینه از این مایع حیات فکر می‌کردیم.

متاسفانه در شرایط کنونی با پدیده تغییر اقلیم و کاهش مدت زمان خشکسالی و ترسالی مواجه هستیم و بنابر جزئیات ارائه شده توسط کارشناسان هواشناسی، سال آبی جاری کم بارش‌ترین سال ۵۰ سال اخیر است.

در چنین شرایط جوی توجه به منابع آبی، استفاده بهینه از آن و همچنین شیوه ذخیره‌سازی موثرتر باید مد نظر قرار گیرد.

سد شمیل و نیان در آستانه خشک شدن

بر اساس اطلاعات موجود، بلایی که سر سد چلو دهستان آمد می‌تواند در آینده نزدیک سایر سدهای کشور از جمله سد شمیل و نیان استان هرمزگان را تهدید کند. بنابراین دغدغه شکل گرفته برای سد چلو دهستان باید در مسیر درست یعنی دغدغه برای استفاده بهینه از آب و جلوگیری از تکرار این اتفاقات هدایت شود.