«اعتصامی» آیینه‌دار کرامت‌های انسانی است/ پروین راه را برای فروغ باز کرد

به گزارش حلقه وصل، نشست مجازی پروین و شعر زنان در ادب فارسی شب گذشته ۲۲ اسفند با حضور شاعران، استادان زبان و ادبیات فارسی و هنرمندان فارسی‌زبان برگزار شد.

علیرضا قزوه، شاعر و رایزن فرهنگی ایران در هند در این نشست گفت: پروین معلمان بزرگی داشت و یکی از معلمان خوب وی پدرش و دیگری ملک الشعرای بهار بود. اگر به دیوان پروین دقت کنید، این زن نجیب ایرانی غزل ندارد و بیشتر شعرهایش در قالب قطعه است. در ادبیات فارسی قطعه اغلب برای مباحث اخلاقی، انتقادی و اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد و اگر بخواهیم دلیل آن را بیان کنیم، می‌تواند این باشد که قالب قطعه قالب بانجابتی است و نسبت به غزل که گاهی وقت‌ها به سمت موضوعاتی می‌رود که ممکن است چندان رنگ و روی آسمانی نداشته باشد و مباحث زمینی در آن مطرح شود، پروین از این فضا خود را بیرون کشید و به سمت قطعه رفت.

وی افزود: البته غزل‌های بانجابت هم داریم و در طول روزگار زبان فارسی کسانی آمدند و به داد غزل رسیدند و غزل را به معنای درست خود به کار بردند. اما حرکت پروین برمبنای اخلاق‌مداری بود و هدف دیگری از ادبیات داشت و شعر را برای مطامع دنیوی و هوس‌آلود به کار نمی‌برد و به شدت به نجابت پهلو می‌زد، از این رو می‌توان پروین را نجیب‌ترین شاعر زبان فارسی دانست.

قزوه با اشاره به نگاه کمی و کیفی در ادبیات فارسی ادامه داد: همواره اگر می‌خواستیم شعر و ادبیات را به صورت زنانه و مردانه نگاه کنیم، هم از حیث کمیت و هم کیفیت تعداد زنان شاعر و آثارشان در تمام سبک‌های ادب فارسی از خراسانی گرفته تا دوره معاصر کمتر بوده است و اصلاً قابل مقایسه نبوده و دو کفه ترازو به شدت با هم فاصله داشتند. هر چه به روزگار معاصر نزدیکتر می‌شویم چهره‌هایی ظهور می‌کنند که این‌ها هم از جهت کیفی و هم کمی از اینکه شعر زنان پا به پای مردان نیست، دادخواهی می‌کنند. 

این شاعر تصریح کرد: یکی از اعجوبه‌های روزگار ما پروین اعتصامی و دیگری فروغ فرخزاد است که البته این شاعر دو دوره حیات دارد و منظورم از دوره دوم شعر فروغ است که با «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» شروع می‌شود. دوره دوم حیات فروغ کوتاه‌تر از دوره نخست است و او دیوار و اسیر را می‌بیند و عصیان می‌کند تا اینکه به دو کتاب آخر می‌رسد که دوره روشنی اوست. البته او عمر زیادی نکرد و به شدت مستعد و بزرگ بود اما پروین یک دوره حیات دارد که با نجابت آغاز می‌شود و با نجابت هم به اتمام می‌رسد.

وی در ادامه به طاهره صفارزاده اشاره و بیان کرد: صفارزاده نیز دو دوره زندگی قبل از انقلاب و بعد از انقلاب دارد. زنی که اروپا و آمریکا را دیده و در فضای روشنفکری زیسته است. روزهایی شعرهای کانکریت می‌گفت اما از نجابتش دست برنداشت. شاید حتی اگر بخواهم بین این سه زن، زانو بغل کنم و درس بخوانم، آن خانم، صفارزاده خواهد بود و حتی او را از پروین هم بزرگتر می‌بینم. هر چند جامعه، شعرها را قضاوت می‌کند و من تمام دانش و حکمت او و آثاری که در زمینه حکمی و قرآن آورده را قضاوت می‌کنم.

قزوه ادامه داد: پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد عمر زیادی نکردند و در گفتن واقعیت‌ها شتاب داشتند اما از عمرشان به خوبی استفاده کردند. در روزگار ما نیز زنانی هستند که آثار خوبی ارائه می‌کنند. در واقع شعر انقلاب شعر با پشتوانه‌ای است و اگر این شعر را یک سبک به حساب آوریم بعد از سبک خراسانی، عراقی، مکتب وقوع، سبک هندی و بازگشت و انقلاب نیما به مکتب و دوره شعر انقلاب می‌رسیم که در این دوره شعر زن از حیث کیفیت و کمیت بر تمام دوره‌های ادب فارسی ترجیح دارد.

اسماعیلی: پروین به دنبال اعاده حیثیت از زن است

رضا اسماعیلی، شاعر پیشکسوت کشورمان در ادامه گفت: پروین اعتصامی بدون هیچ اغراقی از ستارگان پرفروغ آسمان شعر و ادب ایران است. بانوی شاعری که به دنبال اعاده حیثیت از انسان و کرامت‌های انسانی و ترسیم‌کننده سیمای زن آرمانی بر بوم شعر و ادب است.

وی افزود: ویژگی‌هایی که در این بانوی شاعر می‌توان دید و بیان کرد، چند ویژگی منحصر به فرد است. اول اینکه پروین شاعر مذهبی به معنای امروز نیست. بلکه شاعر معنوی و خداباور است به این معنا که شعرهای او موضوع‌مند نیستند بلکه موضع‌مند هستند. پروین آیینه‌دار فضای اخلاقی و کرامت‌های انسانی است. شاعری پاکیزه‌خو و پاکیزه گو و اخلاق‌گراست.

اسماعیلی با بیان اینکه پروین به دنبال اعاده حیثیت از شخصیت مسخ شده زن در طول تاریخ است، ادامه داد: پروین شاعری آرمانگرا، عدالت‌خواه، ظلم‌ستیز و مظلوم‌نواز است که در شعر اشک یتیم این مسئله به صورت آشکار بیان شده است. پروین در ابیاتی از این شعر می‌گوید؛ «بر قطره سرشک یتیمان نظاره کن/تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست/پروین، به کجروان سخن از راستی چه سود/کو آنچنان کسی که نرنجد ز حرف راست».

این شاعر تصریح کرد: پروین همچون حضرت لسان‌الغیب حافظ، شاعری است که با تزویر، نفاق و دورویی در جنگ است، با زهدفروشان خرقه‌پوشی که با عوام‌فریبی و تحریک احساسات دینی مردم با سکه دین به تجارت دنیا مشغولند. سرفصل و جان‌مایه بسیاری از شعرهای این بانوی شاعر مصراع درخشان «مکن به فسق مباهات و زهد هم مفروش» است.

وی در ادامه گفت: در ادبیات فارسی شاعران سه نگاه متمایز به زنان داشتند، نگرش اول نگرش زیباشناسانه است و زن را به عنوان یک معشوقه به تصویر می‌کشند. نگاه دوم، نگاه منفی و غیرارزشی به زن است که در این نگاه برخی شاعران بر این اعتقادند که زن شهروند دوم جامعه انسانی است و موجودی است که باید در اطاعت و فرمانبری از مرد زندگی خود را سپری کند و وقتی می‌خواهند زنی را مورد ستایش قرار دهند آن زن را به مردان تشبیه می‌کنند. در حالی که در نگاه پروین که به دنبال اعاده حیثیت از زن است، زنان؛ مردآفرینان جامعه انسانی هستند و موجوداتی خردمند، مدیر و مدبر هستند و موفقیت مردان در گرو پشتیبانی و حمایت زنان است. در واقع زن در نگاه پروین یک شخصیت قابل ستایش و والاست که می‌تواند مکمل مرد باشد و مرد را در مسیر موفقیت قرار دهد. از دیگر ویژگی‌های پروین توجه او به فضایل اخلاقی است، شاعری است که تلاش می‌کند آرمانشهر انسانی را به تصویر بکشد.

عبدالجبار کاکایی، شاعر پیشکسوت کشورمان در بخش دیگری از این نشست مجازی گفت: زندگی پروین اعتصامی به جهت پوشیدگی جامعه بانوان، نسبتاً رازآمیز است به طوری که برخی منتقدان پروین، در اصالت آثار به پروین، شک و شبهه وارد کرده‌اند. سال‌ها پیش کتابی را از فضل‌الله گرگانی می‌خواندم که ثابت کرده بود این شعرها مربوط به اعتصام‌الملک؛ پدر پروین است و قصد داشته، دخترش در مجامع ادبی مورد توجه باشد و این شعرها را به پروین نسبت داده است. از جمله شعر مومیایی که فضاسازی تصویری این اثر به نوعی است که مسافری را نشان می‌دهد که به مصر باستان سفر کرده و مشاهدات خود را می‌نویسد. در حالی که پروین سفری به مصر نداشته است.

وی افزود: دکتر حائری در کتاب دو جلدی این ادله را رد کرده است که به نظرم نظر دکتر حائری مقبول‌تر است. در مجموع آنچه از شعر پروین دریافت می‌کنیم نوعی ادبیات تعلیمی و ارشادی است که ناصر خسرو در خط مقدم این نوع ادبیات است و بزرگان ما در زمینه اخلاق به شعر ارشادی و تعلیمی تأکید داشتند. همچنین پروین شعرهای اجتماعی و دفاع از حقوق مردمی دارد که نشان می‌دهد به آنها وفادار است. 

محدثی خراسانی: هوشمندی پروین در ورود به حوزه‌های مفهومی

مصطفی محدثی خراسانی نیز درباره پروین گفت: وقتی به تاریخ شعر فارسی و حتی دوره معاصر نگاه می‌کنیم، در مجموع نسبت شعر و شاعران مرد به زن قابل مقایسه نیست و به لحاظ کمیت و کیفیت شعر زن عقب‌تر است که برخی به مسائل اجتماعی و فرهنگی و تاریخی برمی‌گردد که تاریخ ما را تاریخ مذکر ساخته است. اما در بین زنان شاعر پروین اعتصامی جایگاه منحصربه‌فردی دارد و برجسته‌ترین زن شاعر تاریخ شعر فارسی است و در ادامه سیر طبیعی و تاریخی شعر فارسی در امتداد شکوه شعر فارسی ظهور می‌یابد و شعرش نماینده شکوه تاریخی شعر فارسی و یادآور بزرگان شعر فارسی است.

وی افزود: ویژگی برجسته دیگر پروین این است که او با هوشمندی تمام با شیوه‌های بیانی مناظره و تمثیل سعی می‌کند، مسائل اجتماعی و سیاسی را به عرصه شعر بکشاند و به شکل غیرمستقیم اوضاع زمانه خود را نقد کند. شاید بدون استفاده از این تکنیک‌ها دشوار می‌نمود و او با هوشمندی توانست به این شکل وارد حوزه‌های مفهومی شود.

وحید ضیائی، شاعر در ادامه این نشست گفت: پروین اعتصامی نادره‌زنی در شعر معاصر فارسی است که ریشه‌های ادبی خود را به ویژه در قطعات مناظره می‌توان دید و یا از پیشینیان خود و از سنت ادبی مکتب آذربایجان وام گرفته است. بدین معنا که از سال ۱۹۲۰ و زمانی که روشنفکرانی از عثمانی و شوروی و ایران در منطقه آران جمع شدند تا علیه حکومت‌های مستبد زمانی دست به کارهای فرهنگی بزنند، نوعی از اجتماعیات سیاسی مد روز شد که در نشریاتی مانند طوطی، زنبور و ملانصرالدین می‌توان دید. نشریاتی که زبان مناظره و سمبلیک را انتخاب کردند.

وی ادامه داد: پروین نخستین زنی است که هر چند با زبان مردانه اما با روانی واژگانی سخن گفته که روحی زنانه در خود دارد و این جواب کسانی است که گاه به زبان مردانه پروین خرده می‌گیرند. اگر بعد از پروین، فروغ فرخزاد را از میان شاعران در نظر بگیریم و به شهادت تاریخ نخستین نمونه‌های شعر آزاد اجتماعی را در تاریخ ادبیات سراغ داشته باشیم، پروین راه را برای فروغ باز می‌کند و با زبانی که انتخاب می‌کند، نوعی از گفت‌وگوی شاعرانه جدی و توأمان با پند و اندرز اما غیرمستقیم را در ادبیات ما ساری و جاری می‌کند که قابل اهمیت است.

نرگس جابری‌نسب نیز درباره مناظره‌های پروین اعتصامی گفت: در اشعار پروین رد پای دو نوع سبک شعری خراسانی نظیر اشعار ناصر خسرو و سبک عراقی نظیر اشعار سعدی دیده می‌شود. در عین حال پروین سبک ویژه خود را داشته و در شعرش یک مکتب مستقل دیده می‌شود. ارزش تمثیلی و جاندار نمایی از ویژگی‌های مهم این شعر مناظره است و هدف این است که دو طرف گفت‌وگو به کشف حقیقت برسند.

وی افزود: در مناظره‌های پروین شخصیت‌ها گاهی هر دو انسان، گاهی هر دو حیوان و گاهی هم اشیاء و پدیده‌های طبیعی هستند. بنابراین یکی از نوآوری‌های پروین در مناظره‌های او استفاده از اشخاص انسانی و غیرانسانی در مناظره‌هاست. در واقع مناظره یکی از شیوه‌های شعری گذشته بود که با استقلال فکر و نبوغ پروین حیات دوباره یافت. به نظر می‌رسد مناظرات پروین همانی است که سبب شده پروین صاحب مکتب مستقلی شود.

*ایکنا