به گزارش حلقه وصل، کرسی ترویجی «عرضه و نقد ایدۀ علمی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر قدس‌سره» با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین علی رحمانی برگزار شد.
کرسی ترویجی «عرضه و نقد ایدۀ علمی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر قدس‌سره» صبح پنج‌شنبه ٣٠ بهمن١٣٩٩ با ارائه حجت‌الاسلام علی رحمانی و نقد حجت‌الاسلام حسنعلی علی اکبریان و حجت‌الاسلام مجتبی الهی خراسانی به همت دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، پژوهشکده اسلام تمدنی و به دبیری علمی آقای بلال شاکری برگزار شد.
در این جلسه حجت‌الاسلام رحمانی با دو مقدمه شخصیت علمی شهید صدر و جدید بودن روش‌شناسی و توجه حوزه‌های علمیه به آن گفت: در این جلسه نگاه فلسفه علمی و فلسفه فقهی موردتوجه قرار گرفته است.
ارائه دهنده این مقاله ادامه داد: شهید صدر به‌طور کامل در تفاوت روش‌شناسی در روش فلسفی و غیرفلسفی توجه داشته است و نگاه منهجی شهید صدر یک نگاه عقلانی است. شهید صدر فارغ از مسائل اصول فقه، بحث منهجی حُسن و قبح ظلم را مطرح می‌کند؛ این تفکیک نگرش منهجی از نگرش اصولی نکته‌ای است که در کلمات شهید صدر وجود دارد.
حجت‌الاسلام رحمانی، در نشست روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر افزود: شهید صدر روش را به دو مرحله نظریه و تطبیق تقسیم می‌کند؛ نظریه را ماحصل دانش اصول می‌داند و «عناصر مشترک» می‌نامد و روش تطبیق نیز مرحله دوم است.
وی درباره مرحله نظریه گفت: شهید صدر پیش‌فرض‌هایی دارد که در مرحله نظریه دخالت می‌کند که در نظام ساختاری دو پیشنهاد دانش اصول و ایجاد ساختاری برای آن بدون توجه به فقه که ساختار تجریدی است و ساختار دیگر توجه به فقه و ساختار تطبیقی است.
ارائه دهنده این مقاله درباره نظام محتوایی شهید صدر ابراز داشت: دو شاخه وجود دارد که در آن باید نخست به نظریات شهید صدر توجه شود که موارد مختلفی وجود دارد و دوم دیدگاه و آرای خاصی است که شهید صدر در مقابل دیگران اختیار کردند.
حجت‌الاسلام رحمانی در کرسی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر با اشاره به نظریه‌هایی از شهید صدر که می‌توان از آن‌ها روش فقهی ایشان را استخراج کرد اظهار داشت: چهار بحث پیشینه، ابعاد، تأثیر بر دانش اصول و ثمره فقهی این نظریه‌ها باید مورد توجه قرار گیرد.
وی مسائل مشترک را وسیله‌ای برای پیدا کردن ابزار و ادله اثبات مسائل فقهی شهید صدر مهم ارزیابی کرد و گفت: در مرحله تطبیق، مجموعه‌ای از آرای شهید صدر در مسائل مختلف باید مورد توجه قرار گیرد؛ مسائل قرآن، علوم حدیث، سیره و دانش‌ها، نظریه‌های مبدعانه‌ای دارد که از آن‌ها استفاده کرده است.
ارائه دهنده این مقاله نکات بدیع شهید صدر را مورد توجه قرار داد و تأکید کرد: روش ورود شهید صدر به مسائل، متفاوت است؛ ماحصل مطالعات ایشان در علوم مقدماتی اجتهاد به طور بسیار دقیق و به صورت مستقیم در مرحله نظریه و تطبیق می‌تواند به شناخت روش فقهی شهید صدر منتهی شود.
حجت‌الاسلام الهی خراسانی به عنوان ناقد کرسی ترویجی «عرضه و نقد ایدۀ علمی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر قدس‌سره» گفت: با توجه به اینکه روش‌شناسی فقهی سابقه چندانی ندارد، با این تلاش‌ها در آینده به محتوای لازم، متراکم و معتبر برای آموزش طلاب و دانشجویان ارجمند دست پیدا می‌کنیم.
وی ادامه داد: روش‌شناسی از سه روش حاصل می‌شود؛ یکی روش تجربی و اکتشافی است که با دقت در تلاش‌های استاد این روش فقهی به دست می‌آید که سال‌های سال است که مجتهدانی را پرورده و کارآمد بوده است که البته شیوه دشواری است؛ شیوه دوم تحقیقات روش‌شناسانه است که از خلال مطالعه، بررسی، استقرا و تحلیل و ارزیابی آثار فقها این روش‌شناسی را حاصل کند؛ عرصه سوم هم این است که روش‌شناسی به عنوان یک ماده درسی آموزش داده شود، که طلاب نه با تجربه و نه با تحقیق بلکه با تحصیل در دوره سطح و خارج با روش‌شناسی مورد نظر آشنا شوند که زحمات دوستان زمینه را برای تحقق عرصه سوم آماده می‌کند.
ناقد محترم روش‌شناسی را فاقد معنای عام در فقه ارزیابی و تصریح کرد: ممکن است روش شناسی به یک علم متعلق شود اما بیش از علم به عالم متعلق است؛ یعنی می‌توان درباره روش‌شناسی شهید صدر، امام خمینی یا آیت‌الله خویی سخن گفت.
حجت‌الاسلام الهی خراسانی روش‌شناسی در دنیا را دارای جنبه توصیفی دانست و گفت: روش‌شناسی مطالعات پسینی علم است؛ توصیف کاری است که شهید صدر در فقه انجام داده است؛ اما در کشور ما جنبه پیشینی و توسیعی آن طرفداران زیادی پیدا کرده است که شبیه متدولوژی‌ها و منطق مواد در علوم شبیه است.
وی درباره مقایسه حجت‌الاسلام رحمانی بین شهید صدر (ره) و عبدالهادی فضلی گفت: موارد کاملاً مشابهی بین این دو و موارد اشاره شده این افراد نیست که بتوانیم به صورت دقیق هر دو مورد را با هم مقایسه کنیم؛ آنچه شهید صدر به عنوان نظریه و تطبیق فرمودند واقعیت فقهی است و درباره روش‌شناسی نیست؛ بلکه این‌ها می‌تواند برای کشف روش‌شناسی خود شهید صدر مورد استفاده قرار گیرد.
ناقد محترم کرسی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر ادامه داد: شهید صدر نکته‌ای مانند نظریه که مورد توجه نبوده است را مورد توجه اشاره قرار داده است و شاگردان ایشان نیز سعی کرده‌اند به عنصر نظریه توجه کنند که این دیدگاه شهید صدر درباره روش‌شناسی نیست؛ شهید صدر حتی درباره پیشینی یا پسینی بودن روش‌شناسی سخن نگفته‌اند و این موارد به ما برای روش‌شناسی شهید صدر در فقه کمک نمی‌کند. مرحله نظریه شهید صدر توثیق ما در روش فقهی خود اضافه کرده است و این روش‌شناسی او را نشان نمی‌دهد.
حجت‌الاسلام الهی خراسانی با اشاره به بیانات شهید صدر در مقدمه حلقه اولی گفت: استخدام عناصر مشترک نیست که نظریه را می‌سازد، مراد القانون یا اصول عام شریعت را نظریه می‌گویند؛ نظریه یعنی نظر شریعت درباره مواردی مانند مال چیست. درباره فقه تطبیقی نیز مسائل تک به تک بررسی می‌شود و به دنبال تفسیر عام از کل فروع یک موضوع نیستیم.
وی تصریح کرد: شما ممکن است روش را مورد بحث قرار دهید اما باعث نمی‌شود که روش‌شناسی در دامنه معرفت‌شناسی قرار بگیرد؛ اول باید تعیین کنیم که کتاب و سنت جزو منابع فقه هست یا نه؟ بعد ببینیم چطور به سنت یا قرآن استناد می‌کند؛ حال استناد به موارد دیگر هم از روش‌ها است؛ اگر این‌ها روش است اصول فقه با روش‌شناسی فقه تداخل دارند؛ وقتی اینقدر با هم منطبق است، برخی می‌گویند که با اصول فقه چه نیازی به روش‌شناسی فقه است؟
ناقد محترم فرآیند و مراحل استنباط فقهی را با اصول فقهی متفاوت دانست و گفت: در این مقاله ما درباره مراحل و گام‌های شهید صدر که روش‌شناسی باشد چیزی نمی‌بینیم؛ این موارد بیان شده عوامل اثر گذار بر روش شهید صدر است نه خود روش.
حجت‌الاسلام علی اکبریان به عنوان ناقد کرسی ترویجی «عرضه و نقد ایدۀ علمی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر قدس‌سره» با اشاره به مقاله اتخاذ روشی که کلیاتی را از دیدگاه‌های شهید صدر و مثال زدن درباره فعالیت‌های شهید صدر گفت: با این روش نمی‌توان روش‌شناسی شهید صدر را شناخت؛ برای مثال در بخش تطبیق کلیاتی از مباحث عناصر خاصی که شهید صدر در فقه معتقد است را بیان کنم و یک مثال از آن را آدرس بدهم، این روش‌شناسی را تبیین نمی‌کند.
وی در بیان نکته دوم خود اظهار داشت: علاوه بر دیدگاه‌های خاصی که شهید صدر در اصول فقه یا اجتهاد دارد، می‌توان نگاه کلان‌تری به روش‌شناسی کرد. نگاه کلان در روش‌شناسی شهید صدر مورد توجه قرار نگرفته است.
ناقد محترم کرسی روش‌شناسی فقهی شهید سید محمدباقر صدر افزود: شهید صدر کسی است که در خود فقه نظریه‌پردازی می‌کند، یعنی نظریه فقهی ارائه می‌دهد؛ از مسائل کلان این است که شهید صدر توجه فراوانی به عناصر ثابت و متغیر در فقه دارد؛ البته این مسأله را در کل کتاب‌های شهید صدر می‌توان برداشت کرد که در این مقاله تنها بر کتاب طهارت توجه شده است. این انحصار در انتخاب کتاب برخی از زوایای بحث پنهان مانده است.
حجت‌الاسلام علی اکبریان روش‌شناسی را دشوار ارزیابی کرد و گفت: این مقاله بسیار ارزشمند است، انسجام منطقی خوبی دارد، تبیین نوآوری‌های فقهی شهید صدر انجام شده است و به حتم چهار جلد کتاب طهارت شهید صدر را به طور کامل مطالعه کرده‌اند.