همه چیز درباره «افت سطح تراز آب خزر»

به گزارش حلقه وصل، دسامبر سال ۲۰۲۰ مقاله‌ای چاپ شده که در آن به بررسی سطح تراز آب و پیش‌بینی این تراز انتهای قرن بیست و یکم پرداخته شده و البته نکته قابل توجه این بوده که پیش‌بینی شده تا پایان قرن حاضر بین ۸ تا ۱۸ متر سطح تراز آب دریای خزر افت خواهد کرد که این موضوع نگرانی‌هایی به دنبال خواهد داشت .

در این زمینه گفت‌وگویی را با همایون خوشروان مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر ترتیب داده شده که در ادامه با هم می‌خوانیم.

*در ارتباط با اثرات افت سطح تراز آب دریای خزر بیشتر توضیح دهید؟

خوشروان: افت سطح تراز آب دریای خزر می‌تواند اثرات زیست‌محیطی، ژئوپولتیکی، اقتصادی، سیاسی و حتی اجتماعی برای کشورهای حاشیه دریای خزر به همراه داشته باشد.

نگران افت سطح تراز آب دریای خزر هستیم

کشورهای دنیا که در حاشیه دریاها و اقیانوس‌ها قرار گرفتند برنامه‌های سازگاری با دریاها و اقیانوس‌ها و در حقیقت نحوه سازگاری خود را برای بالا آمدن سطح دریاها و اقیانوس‌ها در دستور کار خود دارند، اما در منطقه شمال خاورمیانه و اوراسیا وضعیت معکوس است و ما نگران افت سطح تراز آب دریای خزر هستیم.

* آیا بارندگی بر سرعت نوسانات تاثیرگذار خواهد بود؟

خوشروان: باید گفت در مناطقی که دریاهای درون قاره‌ای و یا دریاچه‌های محصور داریم که در کمربند تاثیر گرمایش زمین قرار گرفته و فرایند خشک‌زایی به‌صورت وسیعی بر این منطقه حاکم است کاهش بارندگی و رطوبت در حوزه آبریز این دریاچه‌ها و رودخانه‌ها باعث کاهش بارندگی می‌شود و خروجی رودخانه‌هایی که منتهی به دریاچه‌ها می‌شود به شکل فزاینده‌ای کاهش پیدا می‌کند و درجه حرارت سطح اب نیز افزایش پیدا می‌کند و قابلیت تبخیر نسبت به ورودی آب‌های شیرین رشد چشمگیری خواهد داشت که این موضوع سبب کاهش فزاینده سطح تراز اب دریاچه‌ها و حتی دریای خزر به شکل وسیعی خواهد شد.

قضیه متفاوت دریای خزر با دریاچه‌ها

 این شرایط را بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ و بعد از سال ۱۳۹۰ و حتی ۹۵ در دریاچه ارومیه به خوبی دیدیم که خشک‌زایی چگونه توانست جان دریاچه ارومیه را بگیرد و این دریاچه را به مرز خشک‌زایی کامل جلو ببرد اما همینطور که می‌بینیم وقوع سیلاب‌های ناگهانی می‌تواند جان دریاچه‌های داخلی را نجات دهد اتفاقی که الان برای دریاچه ارومیه دارد می‌افتد اما قضیه دریای خزر یک موضوع کاملا متفاوت است؛چون منابع آبش توسط رودخانه ولگا و رودخانه‌های شمالی تامین می‌شود که بیش از ۹۰ درصد است.

مناطق شمالی، مناطقی هستند که تحت تاثیر هوایی قرار دارند که از رطوبت آتلانتیک شمالی تغذیه می‌کند و اگر این رطوبت به هر دلیلی کاهش پیدا کند ورودی آب به شکل چشمگیری کاهش خواهد داد و این اتفاقی است که درحال حاضر شاهدش هستیم و دانشمندان نیز پیش‌بینی کردند که طی قرن بیست و یکم ضخامت لایه‌های یخ در زمستان در بخش حوزه ابریز ولگا به شدت کاهش پیدا خواهد کرد.

همچنین با توجه به برداشت آبی که از رودخانه ولگا و سایر رودخانه‌ها برای تامین آب شرب و کشاورزی صورت می‌گیرد آب قابل ملاحظه‌ای به دریای خزر نخواهد رسید و دریای خزر با سیکل نوسانی که درحال حاضر دارد متاسفانه دچار خشک‌زایی وسیعی خواهد شد که نکته بسیار قابل توجه و مهمی است.

کاهش سطح تراز با شدت دو برابری

* آیا تغییری در نوسانات سطح تراز آبی دریای خزر طی سال‌های آینده خواهیم داشت؟

خوشروان: براساس مدل‌های پیش‌بینی، دانشمندان به این نتیجه رسیدند آنچه که قبلا برای نوسانات سطح تراز آب دریای خزر پیش‌بینی می‌شد در قرن بیست و یکم کاهش سطح تراز با شدت دو برابری اتفاق خواهد افتاد که مربوط  به کاهش شدید ورودی آب رودخانه‌های شمالی به دریای خزر و افزایش میزان تبخیر تحت تاثیر بالا رفتن درجه حرارت کره زمین می‌شود و اثر مستقیمی بر روی سطح تراز آب دریای خزر می‌گذارد که این کاهش بین ۹ تا ۱۸ متری را دربرخواهد داشت.

آسیب‌پذیری کشورهای حاشیه دریای خزر

* با این پیش‌بینی چه اتفاقی در انتظار پنج کشور حاشیه دریای خزر خواهد بود و بیشترین تاثیر در کدام کشورها خواهد بود؟

باید گفت نخست ایران، قزاقستان، روسیه، ترکمنستان و آذربایجان هر یک از کشورها به لحاظ طول ساحلی سهم بخصوصی به خودشان اختصاص دادند و همچنین شرایط مورفلوژی هر یک از این کشورها متفاوت است ،باید گفت کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی از شیب بسیار ملایمی برخوردار است مثل کشور ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان بیشترین آسیب را خواهد خورد و کشورهایی مثل ایران و آذربایجان که شیب نسبتا تندی در بخش خشک و کم ژرفا وجود دارد میزان آسیب‌پذیری کمتر خواهد بود.

آسیب‌پذیری سواحل شمالی

اما فراموش نکنیم در سواحل شمالی مناطق کم شیبی مثل منطقه ساحلی مشرف گلستان و بخش شرقی مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می‌شود، وجود دارد که مناطق بسیار آسیب‌پذیری هستند و حتی الان که سطح تراز آب دریای خزر منهای ۲۸ رسیده بخش وسیعی از تالاب گمیشان خشک شده و خلیج گرگان به سمت خشک‌زایی فعالی دارد پیش می‌رود.

 بنابراین بخش‌های زیست محیطی بسیار ارزشمند و تالاب‌های بسیار بسیار مهم مثل خلیج گرگان، تالاب میانکاله، پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر، تالاب زیباکنار وجود دارند که هر یک از اینها در صورتی‌که این اتفاق بیفتد دچار خشک شدن کامل خواهند شد و خدمات زیست‌محیطی آنان به‌طور کامل از بین خواهند رفت و کشور را دچار زیان و خسارت‌های جدی خواهند کرد.

* چه عواملی در سرعت نوسانات سطح تراز آب دریای خزر تاثیرگذار خواهد شود؟​

خوشروان: این دانشمندان عنوان کردند اگر سطح تراز آب دریای خزر تا انتهای قرن بیست و یکم کاهش پیدا کند و درصورتی‌که میزان کاهش ۹ متر باشد ۲۳درصد از سطح تراز دریای خزر را از دست خواهیم داد و اگر این کاهش ۱۸ متر برسد ما بیش از ۳۴ درصد از سطح دریا را از دست خواهیم داد که بیش از ۹۰درصد در بخش شمالی دریای خزر است.

 نباید فراموش کنیم که تمام چرخه‌های دریای خزر از طریق ناحیه شمالی است که اتفاق می‌افتد، یخبندان‌های وسیعی که فصول سرد سال در این مناطق داریم به شکل پمپ عمل می‌کند و در موقع ذوب شدن این یخ‌ها ورود آب سرد به آب دریای خزر شرایط فعالی را برای شکل‌گیری جریان‌های دریایی ایجاد می‌کند که این جریان‌ها برخلاف عقربه ساعت حتی می‌توانند تا نواحی بخش جنوبی به‌صورت فعال حرکت کنند و به سمت شمال و به جای اول برگردند به این معنا که درحقیقت با کاهش سطح تراز دریای خزر و با از بین رفتن یخ‌های شمالی، ما چرخه آب را در دریای خزر از دست خواهیم داد یعنی این چرخه آب باعث از بین رفتن مواد مغذی برای جانواران و گیاهانی که در بخش‌های جنوبی و میانی دریای خزر زندگی می‌کنند، شده و این یعنی از بین رفتن سطح وسیعی از این جانداران که می‌توانند مشکلات اقتصادی بسیار عدیده‌ای را برای ساکنان دریای خزر به وجود آورند.

* در ارتباط با تاثیر نوسانات سطح تراز آب دریای خزر در زندگی سایر جانداران بیشتر توضیح می‌دهید؟

خدمات اکوسیستم دریای خزر 

خوشروان: موادمغذی که از طریق بخش شمالی وارد دریا می‌شوند می‌تواند غذای مورد نیاز ماهی‌ها، پرندگان مهاجر، فک‌هایی باشد که در این دریا زندگی می‌کنند و اگر در هر حالتی این موادمغذی به اندازه کافی نباشد می‌تواند بر روی زندگی جانواران اثر منفی بگذارد و درحقیقت از بین رفتن گونه‌های آنان شود و آنان را نابود کند.

علاوه بر اینکه مناطق حفاظت شده بسیار مهمی را در حاشیه دریای خزر داریم که توسط تالاب‌های ساحلی پوشیده شدند، نکته اساسی اینجاست که اگر ورودی اب رودخانه‌ای این مناطق کاهش یابد تمام این مناطق خشک خواهند شد و خدمات اکوسیستمی آنان به طور کامل از بین خواهد رفت.

خدمات اکوسیستم دریای خزر در حقیقت منافع بسیار اساسی برای انسان دارد در صورتی‌که این خدمات تحت تاثیر عوامل حاصل از کاهش سطح تراز اب دریای خزر قرار بگیرد می‌تواند این خدمات از بین برود و با از بین رفتن آن خسارات بسیار سنگینی بر روی جامعه که در حاشیه سواحل دریای خزر قرار گرفتند، وارد شود.

در واقع با خشک شدن بخش شمالی ظرفیت صیادی به شدت کاهش می‌یابد و آبزی پروری هم به‌طور کامل از بین می‌رود و مواد مغذی تحت تاثیر قرار می‌گیرد در حقیقت کاهش میزان رطوبت و بارندگی که سبب افزایش تبخیر شده باعث می‌شود حتی خدمات فرهنگی متاثر از محیط زیست دریای خزر هم تحت تاثیر قرار گیرد.

* آیا کاهش سطح تراز آب دریای خزر تردد دریای را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد؟

خوشروان: کاهش سطح تراز آب دریای خزر، اثرات اقتصادی به همراه دارد چون باعث می‌شود ترددهای دریایی دچار چالش شود و این چالش به‌معنای از دست رفتن فرصت‌های تجارت بوده؛ چرا که حجم زیادی از کالا را با سایر کشورهای دنیا تبادل می‌کنیم و اگر این منطقه خشک شود دیگر این فرصت از بین خواهد رفت.

با وقوع این حوادث حتی بنادر ما همانند بندر انزلی، امیرآباد، نوشهر، آستارا و فریدونکنار ظرفیت باربری خود را از دست خواهند داد و دیگر هیچ کشتی نمی‌تواند در کنار اسکله این بنادر پهلو بگیرند و در نهایت ارزش اقتصادی این بنادر به طور کامل از بین خواهد رفت، این یک حادثه بسیار تلخی خواهد بود به‌ویژه برای کشور ما و کشورهای نفت‌خیزی مانند ترکمنستان و قزاقستان هم تحت تاثیر قرار خواهند گرفت.

 آگاهی‌رسانی؛ نکته مهم در مناطق ساحلی

* مهم‌ترین موضوعی که در این زمینه باید به آن توجه شود به نظر شما چیست؟

خوشروان: نکته بسیار مهم آگاهی‌رسانی در مناطق ساحلی است که وقتی مشکلی در دریای خزر وجود دارد باید آگاهی رسانی در آن صورت گیرد و بتوانیم با ایجاد آگاهی لازم راهکارهای مناسب را برای مدیریت آن مشکلات داشته باشیم.

تا پیش از این پیش‌بینی می‌شد که سطح تراز دریای خزر افزایش می‌یابد اما دیدیم که اشتباه بود و سطح تراز آب دریای خزر به افت خودش ادامه داده و تداوم آن می‌تواند خطرات بسیار جدی به همراه داشته باشد.

* در ارتباط با تجربه پیشروی و پسروی سطح تراز آب دریای خزر بیشتر توضیح دهید؟

خوشروان: اگر کارنامه نوسانات سطح تراز دریای خزر را از سال ۱۹۳۰ میلادی تاکنون بررسی کنیم متوجه می‌شویم که یک روند پسروی را در دریای خزر از سال ۱۹۳۰ آغاز کردیم و تا سال ۱۹۷۸ یعنی طی مدت ۴۸ سال بیش از ۳ متر از سطح آب دریای خزر را از دست دادیم اما به یک‌باره و بر خلاف پیش‌بینی‌هایی که می‌شد دریای خزر باید کاهش می‌یافت سطح تراز آب خزر افزایش یافت و در سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۹۵ حدود ۲.۵ متر افزایش داشتیم و مجددا روند کاهشی خزر تاکنون ادامه یافت.

 اگر متوسط کاهش سطح تراز آب خزر را ۱۰ سانتی‌متر در سال در نظر بگیریم الان که ما در سال ۲۰۲۱ هستیم تقریبا ۸۰ سال دیگر که پایان قرن خواهد بود معادل ۸۰۰ سانتی‌متر می شود که تقریبا ۸ متر سطح تراز آب خزر را با این سرعت از دست خواهیم داد.

تفاوت در سرعت تغییرات سطح تراز آب دریای خزر 

اما فراموش نکنیم که گاهی در برخی از سال‌ها سرعت افت سطح تراز آب خزر حتی به بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال رسیده است حتی در  دوره‌هایی گاهی روند افزایشی هم داشتیم که سطح تراز ۳۰ سانتی‌متر در سال افزایش داشته است بنابراین به‌صورت ناگهانی سرعت تغییرات سطح تراز آب دریای خزر می‌تواند متفاوت باشد.

حالا این دانشمندان در دو سناریویی که مطرح کردند نخست افت تراز به‌صورت متوسط بود که ۱۰ سانتی‌متر در سال در نظر گرفتند که بعد به عدد ۸ رسیدند، سناریوی دوم ۲۰ سانتی‌متر در سال است یعنی اگر روند گرمایش زمین به همین شکل افزایش یابد و میزان رطوبت آتلانتیک شمالی در بخش شمالی ولگا به همین روند کاهش یابد در طی ۱۰ تا ۲۰ سال آینده با یک تصاعد هندسی در کاهش میزان ضخامت یخ‌ها در بخش شمالی دریای خزر و کاهش بارندگی شدید همراه خواهیم بود که موجب می‌شود سرعت کاهش سطح تراز آب خزر به‌طور فزاینده‌ای افزایش یابد.

البته اگر به نمودار تغییرات سطح تراز آب دریای خزر بین سال‌های ۱۳۹۰ تاکنون دقت کنیم می‌بینیم که سالانه این اتفاق دارد می افتد، یعنی سطح تراز آب دریای خزر به یکباره طی یک سال نسبت به سال گذشته بین ۳ تا ۴ برابر افزایش می‌یابد، این یعنی اینکه تغییرات در منطقه دارد خودش را نشان می‌دهد.

سازگاری؛ مهمترین موضوع

* راهکار شما برای مقابله با این فرایند چیست؟

خوشروان: نخستین نکته سازگاری است، ما باید خودمان را با شرایط محیط سازگار کنیم، سازگاری یعنی اینکه ما از هر گونه دخل و تصرف بر روی منابع آبی دریای خزر پرهیز کنیم و به فکر انتقال آب دریای خزر نباشیم آن هم در شرایطی که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که دریای خزر رو به کاهش می‌رود و این کاهش خودش باعث منازعات سیاسی و اقتصادی در منطقه خواهد شد.

دومین نکته پرهیز از دست‌اندازی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب ورودی به دریای خزر است، فراموش نکنیم که سدهای بی‌شماری بر روی رودخانه‌های شمالی دریای خزر که ۸۰ درصد منابع آب خزر را تامین می‌کنند دارد بهره‌برداری می‌شود و همین بهره‌برداری موجب کاهش حجم ورودی آب رودخانه‌ها می‌شود و اگر این روند تداوم یابد همزمان با گرمایش زمین و خشک شدن دریای خزر می‌تواند این مشکل را به شکل فزاینده‌ای افزایش دهد.

نکته مهم بعدی پرهیز از هر گونه اقدام مهندسی مانند لایروبی در کانال‌های ارتباطی مانند کانال خزینی و آشوراده چون اگر این کانال‌ها لایروبی شوند آن هم در زمانی که دریای خزر سالی ۱۰ سانتی‌متر افت پیدا می‌کند عملا قابلیت ناوبری این کانال‌ها را طی ۱۰ سال آینده از دست خواهیم داد بنابراین باید هر گونه اقدامات مهندسی در حوضه دریای خزر با مطالعات صحیح انجام شود و بدون آگاهی و داشتن دانش مناسب هر اقدامی ممکن است خسارت بسیار سنگینی به جای بگذارد.

* صحبت پایانی؟

خوشروان: از همه اینها مهم‌تر در این شرایط دولت باید از مراکز پژوهشی که متولی مطالعات در سطح دریای خزر هستند حمایت کند؛ به این دلیل که اگر این مراکز که الان وجود دارند مورد حمایت مالی واقع نشوند اتفاقی خواهد افتاد که ما در دهه ۷۰ تجربه کردیم یعنی در زمانی که سطح تراز آب دریای خزر بالا آمد و خسارات بسیار سنگینی به مناطق ساحلی وارد کرد اما دانش و آگاهی ما درباره خزر بسیار اندک و ناکافی بود پس الان در این شرایط باید آگاهی رسانی صحیحی داشته باشیم و تصمیم گیری‌ها باید متناسب و سازگار با شرایط محیطی دریای خزر باشد.