سنت‌های عزاداری سیدالشهدا در حال از بین رفتن است

به گزارش حلقه وصل، در برنامه‌ای پژوهشی با عنوان «محرم امسال» که توسط گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات و نیز اندیشکده راهبردی اربعین دانشگاه امام صادق (ع) طراحی و اجرا می‌شود، مراسم و اشعار اجرا شده توسط یازده مداح مطرح کشور در محرم سال ۱۳۹۹ مورد تحلیل هنری، ادبی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرد.

برنامه یازدهم از نشست‌های «محرم امسال» شامگاه چهارشنبه ۲۸ آبان‌ماه ۱۳۹۹ با حضور یوسف رحیمی به عنوان منتقد ادبی و سید ابوالحسن حسینی به عنوان کارشناس فرهنگی و اجتماعی به بررسی اشعار خوانده شده توسط حاج محمدرضا بذری در ماه محرم امسال اختصاص داشت.

مرثیه و شعر هیئت باید کنایی و غیرمستقیم باشد

یوسف رحیمی، شاعر و منتقد ادبی در ابتدای این نشست مجازی گفت: وقتی اشعار اجرا شده توسط آقای محمدرضا بذری را نگاه می‌کنیم از منظر تنوع زبانی اتفاق خوبی افتاده است؛ یعنی از اشعار کلاسیک، زبان معیار، زمزمه‌های عاطفی و زبان محاوره استفاده‌های خوبی شده است. در بخش شعر کلاسیک از قالب‌های غزل و مثنوی استفاده شده‌است چون این دو قالب ظرفیت‌های خوبی برای شعر هیئت دارند اما شعرهای بلندی مثل قصیده هم که پیشینیان ما به آن توجه خاصی داشتند ظرفیت‌های ویژه‌ای دارند. همچنین قالب‌های شعر کوتاه مثل رباعی و دوبیتی می‌تواند در هیئت مورد استفاده قرار بگیرد.

وی بیان کرد: درون‌مایه اشعار خوانده شده توسط این مداح بیشتر رنگ و بوی مرثیه داشت و رویکرد احساسی بر اشعار غالب بود. در بخش روضه‌خوانی اما نگاه‌های معرفتی را هم شاهد بودیم و گاهی در بعضی اشعار تحلیل‌هایی متناسب با شرایط روز وجود داشت اما اینکه ما از مدح و حماسه غافل بشویم این کار آسیب‌هایی را هم به وجود می‌آورد.

این شاعر اضافه کرد: ما در بخش مدح می‌توانیم به الگوسازی بپردازیم و از شخصیت اهل‌بیت (ع) الگوهایی را معرفی کنیم تا جوان امروز سعی کند شبیه آن شخصیت رفتار کند و در موضوع حماسه هم منجر به الگوسازی می شود همانگونه که در سال‌های دفاع مقدس نمونه‌های درخشانی از این اشعار حماسی را می‌دیدیم.

رحیمی عنوان کرد: نکته دیگر این است که اگر شعر مطلوب برای هیئت را همان شعر سهل و ممتنع بدانیم و شعر مناسب را شعر عوام‌فهم و خاص‌پسند تعریف بکنیم به نظر می‌آید که شعرها ویژگی عام فهم بودن را داشتند و دارای پیچیدگی خاصی نبودند اما شاید همه شعرها خاص‌پسند نبودند به این معنا که اگر یک ادیبی بخواهد مخاطب این شعرها باشد شاید نمره بالایی به این شعرها ندهد.

وی درباره علت خاص‌پسند نبودن اشعار عنوان کرد: دو نکته در این رابطه وجود داشت یکی ضعف‌های زبانی بود که قابل مشاهده است دلیل دیگر هم این بود که مرثیه‌ها با بیان صریح مطرح شده بودند و آن بیان غیرمستقیم و شاعرانه و کنایی کم‌رنگ بود؛ چرا که بیان کنایی و غیرمستقیم تاثیر بیشتر و ماندگارتری دارد. اینکه نباید روضه را صریح بخوانیم از منظر عرف هم پذیرفته نیست.

مداح باید هم روضه‌خوان باشد هم نوحه‌خوان

این منتقد ادبی اظهار کرد: هدف برخی از مداحی‌ها برای مداحان امروز ما گاهی خلاصه می‌شود در اشک گرفتن از مستمع که این نکته مورد نقد مقام معظم رهبری هم قرار گرفته است.

رحیمی ابراز کرد: محمدرضا بذری تسلط خوبی بر روضه‌خوانی دارد و این یک ارزش است چون برخی از مداحان امروز ما که اتفاقا مورد توجه رسانه‌ها نیز قرار دارند تسلط به روضه‌خوانی ندارند و در مراسمات برخی از مداحان جوان نیز یک پیرغلام روضه‌خوانی می‌کند و سپس مداح شروع به نوحه‌خوانی می‌کند. نکته ویژه دیگر اینکه آقای بذری به نغمات سنتی و گویش بومی منطقه مازندران توجه ویژه‌ای داشته‌اند و امسال و سال‌های قبل آثاری در این زمینه ارائه کردند که ارزشمند است.

وی با بیان اینکه استفاده از امکانات رسانه‌ای امروز غیرقابل انکار و چشم‌پوشی است، گفت: نکته‌ای که باید در استفاده از رسانه‌ها مورد توجه قرار گیرد این است که در این زمینه باید تعادل را حفظ کرد که آقای بذری در این زمینه در نقطه تعادل ایستاده‌اند به این معنا که تمرکز ایشان حضور و اجرا در هیئت است. این شاعر ادامه داد: آقای بذری در اجرای نوحه هم موفق عمل کرده‌اند اینکه یک مداحی بتواند یک نوحه را مناسب ارائه بدهد مهم است. گاهی اوقات یک نوحه را از چند مداح می‌شنویم اما بعضی دارای ریتم نوحه، حس، و لحن نوحه را ندارند.

برخی از مرثیه‌ها همراه با عزت نیست و گاهی بوی ضعف و ذلت می‌دهد

رحیمی عنوان کرد: یک نکته مهم در شعر هیئت این است که در برخی از آثار قرائتی که از مرثیه می‌شود همراه با عزت نیست و گاهی بوی ضعف و ذلت می‌دهد که نمونه‌هایی از این رویکرد در اشعار مداحی آقای بذری دیده شده است، این نوع قرائت‌ها صحیح و قابل دفاع نیست.

وی خاطرنشان کرد: یکی از موضوعاتی که جا دارد در شعر امروز بیشتر به آن پرداخته شود موضوع اعتراض به دشمنان اهل بیت (ع) است که به آن کم پرداخته شده است. مقوله دشمن شناسی که موضوع مهمی است در شعر ولایی ما جایش خیلی خالی است. وقتی اسم دشمن می‌آید و موضوع تبری مطرح می‌شود فقط شاهد شعرهای هجوی هستیم که به لعن و توهین می‌پردازد. این نوع شعرها هیچ جایگاه و ارزش ادبی ندارند. به جای لعن نام دشمنان، مرام آنها را لعن کرده و خیانت‌های آنها را بیان کنیم.

توجه صرف به لحن، موسیقی و سبک انحراف جدی در مداحی است

سید ابوالحسن حسینی، کارشناس فرهنگی و اجتماعی در ادامه این نشست مجازی گفت: هیئت‌ها در مواجهه با شرایط شیوع ویروس کرونا بسیار خوش درخشیدند و با رعایت پروتکل‌ها و موارد بهداشتی مراسم سوگواری را با شکوه و عظمت برگزار کردند. نکته مهم در این برهه این بود که عزاداری سیدالشهدا به نحوی برگزار شد که روی دوگانگی‌های ساختگی خط بطلان کشیده شد. مسئله کرونا نوعی آزمون عقلانیت برای هیئت‌ها بود و در این دوگانه‌سازی بین کار هیئتی و کار عقلانی و علمی هیئت‌ها نشان دادند که از بسیاری جریان‌های دیگر پیشروتر هستند.

وی اظهار کرد: برای بررسی دقیق فعالیت‌های یک مداح نه‌تنها باید مجموعه اشعار و نوحه‌های او را مطالعه کنیم بلکه باید آن بستری که مداح در آن زیست و تولید اثر می‌کند نیز به این تحلیل‌ها اضافه کنیم. منظور از بستر زیست آن هیئت و تشکلی است که مداح در آن زندگی و فعالیت می‌کند؛ چرا که مداح هر ظهور و بروز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و چه بروز ادبی و هنری دارد مرهون تلاش‌های جمعی و تشکیلاتی است.

این کارشناس فرهنگی و اجتماعی بیان کرد: هیئت یا فاطمه الزهرا در شهر بابل که محمدرضا بذری مداح شاخص آن است فعالیت‌های اجتماعی گسترده‌ای دارند و در دوران کرونا نیز این فعالیت‌ها افزایش یافت. این فعالیت‌های اجتماعی گسترده با کمک‌های مردمی و نذورات پیش می‌رود. حسینی عنوان کرد: ما با مداحانی مواجه هستیم که روضه نمی‌خوانند و از مداحی فقط جنبه لحن، سینه‌زنی و سبک و موسیقی مورد توجه آنها قرار دارد و می‌تواند این موضوع یک انحراف جدی برای مداحی باشد برای این‌که اصل بر بکا و روضه و نقش‌های اجتماعی سیاسی هیئت بود که بخش عمده‌ای از آن در روضه‌ها ایجاد می‌شود.

سنت‌ها و آداب بومی عزاداری سیدالشهدا در حال از بین رفتن است

وی با اشاره به این مطلب که حضرت امام خمینی (ره) به مسئله روضه‌خوانی در هیئت توجه زیادی داشتند، گفت: یکی از آسیب‌هایی که ما در هیئت‌ها با آن مواجه هستیم اشراف نداشتن به صحبت‌ها و سخنان امام خمینی (ره) است وقتی سخنان امام را می‌خوانیم تعابیر تندی در مواجهه با کسانی که هیئت‌ها را مورد هجمه قرار می‌دهند، دارند و سخنانی در تعریف و تمجید از نقش سیاسی و اجتماعی هیئت‌ها وجود دارد.

این کارشناس فرهنگی و اجتماعی ابراز کرد: اگر مداحی در شهرستان درخشید و دیده شد این ناشی از یک ظرفیت فوق‌العاده است. مثلا وقتی آقای مهدی رسولی در زنجان، سیدرضا نریمانی از اصفهان یا آقای بذری از شمال کشور را می‌بینیم که از شهرستان خودشان فراتر رفته‌اند و آثار آنها در همه کشور دیده می‌شود، نشان‌دهنده ظرفیت‌ها و قابلیت‌های عظیم آنهاست که بدون بهره‌مندی از قابلیت‌های حضور در پایتخت آثارشان شنیده شده و مورد توجه قرار می‌گیرد.

حسینی خاطرنشان کرد: یکی از آسیب‌های که با آن مواجه هستیم این است که آداب عزاداری ویژه قومیت‌های مختلف و سنت‌های بومی مناطق گوناگون درحال از بین رفتن است. در فرهنگ و قومیت‌های مختلف کشور سبک و سیاق عزاداری خاصی وجود دارد ولی متأسفانه چون همه نگاه‌ها به سمت تهران است عملاً به طور آهسته در حال یکسان‌سازی سبک عزاداری‌ها و هیئت‌داری‌ها هستیم و این خوب نیست.