به گزارش حلقه وصل، در این مطلب که در ویژه نامه قفسه منتشر شده است، نگاهی به بخش مستندنگاری جایزه جلال آل‌احمد در دوازده دوره آن شده است.
۱۳۹۸ امسال، کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» اثر محسن کاظمی، برگزیده و قطارباز نوشته احسان نوروزی، شایسته تقدیر اعلام شد. نقاشی قهوه‌خانه، به بیان خاطرات کاظم دارابی، دانشجو و تاجر ایرانی مقیم آلمان و از متهمان اصلی حادثه تروریستی رستوران میکونوس، یکی از جنجالی‌ترین پرونده‌های تاریخ قضایی آلمان در شهریور ۱۳۷۱ می‌پردازد که منجر به کشته شدن تعدادی از رهبران حزب دموکرات کردستان ایران شد. باید دید که این کتاب ۹۷ هزار تومانی پس از جایزه جلال، بیش از پیش مورد استقبال قرار می‌گیرد؟ از اسم «قطارباز» هم پیداست که روایت یک آدم عشق قطار! از پیدایش و تحول قطار و راه‌آهن است. احسان نوروزی، خیلی خوب روایت سفرهای شخصی خودش را با تاریخچه راه‌آهن ایران درهم آمیخته و کتابی خواندنی پدید آورده است. ۱۳۹۷ در یازدهمین دوره جایزه جلال، دو اثر به صورت مشترک به عنوان برگزیده معرفی شدند که یکی از آنها درباره امام خمینی(ره) بود و دیگری درباره مولوی. «الف لام خمینی»، اثر هدایت‌ا... بهبودی سیر زندگی امام خمینی را از تولد و تحصیل تا مهاجرت به حوزه علمیه قم و انقلاب اسلامی در برمی‌گیرد. «رکاب‌زنان در پی شمس» از حسن کرمی‌قراملکی شرح سفری عرفانی با دوچرخه از «تبریز» دیار «شمس تبریزی» به «قونیه» دیار «مولانا جلال‌الدین بلخی» و «دمشق»، محل حشرونشر اوست. این کتاب سفرنامه‌ای است که ساختارش با ساختار سفرنامه‌های متداول کمی فرق دارد و در میان متن روان و صمیمانه خاطرات سفر، به فراخور محل‌ها و اتفاقات از متون عرفانی استفاده شده است. ۱۳۹۶ بخش مستندنگاری دهمین دوره جایزه جلال، برگزیده نداشت و دو کتاب شایسته تقدیر معرفی شدند. سفر دیدار اثر محمدرضا توکلی است. البته اسم کامل کتاب«سفر دیدار: سفر به کوهستان‌های بدخشان و دیدار از مزار ناصرخسرو قبادیانی» است. توکلی، این کتاب را بر اساس سفرنامه ناصرخسرو نوشته و سعی کرده، حال و هوا، تجربه و اتفاقاتی که برای این شاعر پیش آمده را برای مخاطبان امروزی بازنویسی کند. جالب اینجاست که در دوره ششم نیز همین اثر با نام سفربرگذشتنی، به عنوان اثر برگزیده معرفی شده بود. آنک پاریس، شرح سفر هفت روزه استاد جلال‌الدین کزازی به پاریس جهت انجام چند سخنرانی و شرکت در محافل ادبی است که از طرف خانه فرهنگ ایران در ایام نوروز ۹۵ تشکیل شده است. استفاده از لحن طنز و واژگان فارسی سره، این کتاب را خواندنی کرده است. ۱۳۹۵ در نهمین جایزه جلال هم هیچ اثری برگزیده نشد و دو کتاب به صورت مشترک، شایسته تقدیر اعلام شدند که هر دو اثر به انقلاب اسلامی ایران مربوط بودند. گل‌علی بابایی در پیغام ماهی‌ها با استفاده از مصاحبه‌های «حسین بهزاد» با شهید «حاج حسین همدانی» به بررسی زندگی او در دوران کودکی، سال‌های مبارزه با رژیم پهلوی، حضور در روزهای سخت بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و سال‌های پس از جنگ تحمیلی پرداخته است. کتاب «ر» اثر مریم برادران هم درباره شهید رسول حیدری، اولین شهید ایرانی در جنگ بوسنی و هرزگوین، است که در سه بخش به روایت زندگی این شهید بزرگوار پرداخته است. ۱۳۹۴ هشتمین دوره جایزه جلال، برخلاف سال‌های اخیر هم برگزیده داشت و هم شایسته تقدیر. «آب هرگز نمی‌میرد» اثر حمید حسام است که دربردارنده خاطرات سردار میرزا محمد سلگی و روایت جمعی از رزمندگان گردان حضرت ابوالفضل(ع) و چهار فرمانده لشگر ۳۲ انصار الحسین(ع) است. رهبر معظم انقلاب بر این کتاب، تقریظ نوشته‌اند. اثر شایسته تقدیر در این دوره، تو در قاهره خواهی مرد، تألیف حمید رضا صدر بود؛ روایتی از زندگی محمدرضا پهلوی که با استفاده از فلش بک و فلش فورواردهای متعدد روایت می‌شود. برخی صاحب‌نظران معتقدند این کتاب، رمان تاریخی است نه مستندنگاری. ۱۳۹۳ در هفتمین دوره جایزه جلال هم یک اثر با مضمون دفاع مقدس، برگزیده شد. زندان‌الرشید اثر محمدمهدی بهداروند، زندان الرشید خاطرات علی اصغر گرجی‌زاده، رئیس ستاد سپاه ششم نیروی زمینی سپاه از تیر ۱۳۶۷ تا شهریور ۱۳۶۹ و آزادی وی از اسارت در عراق است. در این کتاب، روایت متفاوتی از دفاع مقدس و دوران اسارت راوی، نقل شده است. در کنار این اثر، سفر برگذشتنی اثر محمدرضا توکلی صابری نیز به عنوان برگزیده، معرفی شد. سفر برگذشتنی شرح سفر دکتر توکلی صابری در سال ١٣٨٢ به مناسبت هزارمین سالگرد تولد ناصرخسرو است. وی برای اولین بار مسیر سفر ناصرخسرو را به تدریج طی هفت سال رفته و از روستاها، شهرها و کشورهایی که ناصرخسرو گذر کرده و از مزارها، مساجد، کلیساها، کاخ‌ها، قلعه‌ها، دژها و زیارتگاه‌هایی که ناصرخسرو بازدید کرده، عکس و فیلم گرفته و گزارش خود را از این دیدارها نوشته است. ۱۳۹۲ در دوره ششم جایزه جلال هم، اثری با محتوای دفاع مقدس شایسته تقدیر اعلام شد. امیر رواق‌زاده در کتاب نبرد طریق‌القدس، راهبرد نظامی ایران و اوضاع و شرایط حاکم بر کشور و همچنین موقعیت جغرافیایی منطقه دشت آزادگان را روایت کرده و سپس به تبیین، طراحی، آماده‌سازی، اجرا و شرح عملیات طریق‌القدس پرداخته است. ۱۳۹۱ بخش مستندنگاری پنجمین دوره جایزه جلال به دو قسمت خاطرات و نامه‌های غیرداستانی و زندگینامه، تقسیم شده بود که البته هیچ‌کدام برنده‌ای نداشت؛ در قسمت اول نورالدین پسر ایران اثر معصومه سپهری شایسته تقدیر اعلام شد و در قسمت دوم شرح اسم؛ زندگینامه آیت‌ا... العظمی سید علی خامنه‌ای تألیف هدایت‌ا... بهبودی که هر دو اثر هم مربوط به دفاع مقدس و انقلاب اسلامی ایران هستند. ۱۳۹۰ در چهارمین دوره هم مستندنگاری برگزیده‌ای وجود ندارد و فقط کتاب تا خمینی‌شهر: روایت زندگی مجاهدانه حاج عبدا... والی/ به اهتمام موسسه جهادی، شایسته تقدیر معرفی شده است. این کتاب، حاوی روایت زندگی خانوادگی و اجتماعی حاج عبدا... والی است که در پی درخواست امام خمینی(ره) برای آبادانی منطقه محروم بشاگرد تمام زندگی خود را وقف این مسأله می‌کند. ۱۳۸۹ هیأت داوران سومین دوره جایزه جلال، هیچ کتاب مستندی را برگزیده یا شایسته تقدیر ندانست. به همین سادگی؛ به همین خوشمزگی! ۱۳۸۸ دومین دوره جایزه جلال از معدود دوره‌هایی بود که در آن پاداش کامل، یعنی ۱۱۰سکه، به یک کتاب تعلق گرفت. البته چون راوی و نویسنده کتاب «دا» دو نفر بودند این جایزه بین‌شان تقسیم شد. در این کتاب، خاطرات راوی ۱۷ساله از روزهای آغاز دفاع مقدس و روزهای پس از آن در خرمشهر و بصره با جزئی‌ترین موارد بیان می‌شود. رهبر معظم انقلاب بر این کتاب نیز تقریظ نوشته‌اند و آن را قابل طرح در جهان دانسته‌اند. ۱۳۸۷ در نخستین دوره جایزه جلال بخش مستندنگاری و تاریخ‌نگاری، ادغام شده بود و از یک پژوهش سیاسی تقدیر شد! کتاب سازمان مجاهدین خلق؛ پیدایی تا فرجام، تألیف جمعی از پژوهشگران!
