وابستگی در نهاده‌های ژنتیکی دام و طیور، ریشه گرانی گوشت و لبنیات

به گزارش حلقه وصل، در بین سه نهاده پایه‌ای تولید (آب، زمین و نهاده ژنتیکی)، نهاده‌های ژنتیکی تنها نهاده‌های پایه‌ای تولید هستند که قابلیت تجارت و درنتیجه قابلیت انحصارگرایی (Monopoly) را دارند. واردات بی‌رویه نژادهای غیربومی دام، طیور و بذور گیاهی، علاوه بر ایجاد وابستگی و افزایش آستانه تحریم پذیری کشور، می‌تواند موجب انقراض ذخایر ژنتیکی بومی که سال‌ها با اقلیم ایران سازگار شده‌اند شود.

وابستگی به مرغ لاین، دام سبک، اسپرم و تلیسه گاو، تخم چشم‌زده ماهی و بذرهای مختلف گیاهی نمونه‌هایی از این رویداد تلخ در کشورمان هستند. تکانه‌های اخیر بازار گوشت و لبنیات کشور در اثر تحریم‌های آمریکا و بروز اختلال در فرآیند واردات نهاده‌های دامی و ژنتیکی موردنیاز دام‌های غیربومی ایران، زنگ خطری برای افزایش هوشیاری متولیان امنیت غذایی کشور بود.

*واردات دام غیربومی عامل انقراض ذخایر ژنتیکی دام بومی

انقراض نژادهای دام بومی تاکنون در کشورهای مختلفی اتفاق افتاده و ازجمله مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به عدم توجه به ظرفیت نژادهای بومی، تلاقی کنترل نشده نژادهای بومی با نژادهای غیربومی، تلاقی غیرکنترل شده نژادهای بومی باهم و درنتیجه ایجاد نژادهای غیر خالص و یا سلاخی بیش‌ازحد دام­های زنده برای صادرات و قاچاق دام اشاره کرد. اما محققان دلیل اصلی از بین رفتن نژادهای دام بومی را پذیرش کورکورانه نژادهای تجاری خارجی که به‌عنوان نژادهای خوب به کشورهای دیگر معرفی می­شوند می‌دانند و برای همین منظور برخی گزارشات دام‌های پر محصول وارداتی غربی را به‌عنوان عوامل مخرب دام بومی در کشورها معرفی می‌کنند.

*هند نمونه شاخص جهانی که با واردات دام غربی دام بومی خود را از دست داد!

خزانه بزرگی از نژادهای دام بومی در هند وجود دارد. در مورد دام‌های سنگین 26 نژاد گاو و هشت نژاد بوفالو در هند وجود دارند. در مورد دام­های کوچک نیز 42 نژاد گوسفند و 20 نژاد بز شناسایی شده­اند. هشت نژاد شتر، شش نژاد اسب، 17 نژاد ماکیان و نژادهای مختلفی از خوک، میتون و گاو کوهان‌دار نیز در هند وجود دارند.

این کشور با داشتن یک‌نهم از منابع ژنتیکی گاو و تمام منابع ژنتیکی بوفالو ساحلی (که متفاوت از بوفالو مرداب استرالیایی است) قطعاً ثروتمندترین کشور جهان ازنظر این منابع ژنتیکی به شمار می­آید. تطابق نژادهای بومی به شرایط آب و هوایی هند باعث شد تا تولید کم‌هزینه همراه با میزان کم تولید باشد و به همین خاطر طی چند دهه اخیر ارتقای تولید به کمک نژادهای غیربومی توسط واحدهای پرورش فشرده و دولت هند موردتوجه قرار گرفت.

بر اساس گزارش حافظان منابع طبیعی (Conservationists)، هند در حال از دست دادن تنوع ژنتیکی دام‌های بومی خود است! دام­های بومی هند به خاطر تلاقی با نژادهای خارجی، آمیختگی مدیریت نشده با نژادهای بومی دیگر و سلاخی دام­ها به‌منظور صادرات در حال از بین رفتن هستند. گزارشات مراکز پژوهشی این کشور حاکی از آن است که دلیل عمده­ از بین رفتن نژادهای بومی دام در هند پذیرش دام­های غربی است که به‌اصطلاح «نژاد خوب»  یا (Good breed) نامیده می­شوند. نژاد درواقع گروهی از حیوانات گزینش‌شده از همان گونه است که دارای خصوصیات مطلوب قابل توارث بوده و طی هزاران سال به شرایط محلی خاصی سازگار شده­اند.

اسپرم (یا ژرم پلاسم) این نژادهای تجاری به‌طور گسترده برای بارورسازی دام­های بومی مورداستفاده قرار گرفته و باعث شده تا تعداد اندکی نژاد خارجی، ژن­های خود را در جمعیت عظیم نژادهای بومی هند گسترش دهند. نژادهای بومی ازنظر تولید به آب‌وهوای بومی و دسترسی به غذا تطابق پیدا کرده­اند. آن­ها مقاوم به بیماری­هایی هستند که در آن ناحیه وجود دارد. اما نژادهای تجاری غیربومی تنها در شرایط استریل و عاری از بیماری و با رژیم غذایی خاصی تولید بالایی دارند و در طولانی‌مدت، نژادهای خارجی ازنظر اقتصادی به‌صرفه نخواهند بود. بنا به گفته­ی P N Bhat، افسر تحقیقات موارد خاص «شورای تحقیقات کشاورزی هند» «دام­های بومی دارای صفات ژنتیکی منحصربه‌فردی هستند که متأسفانه ارزش اقتصادی آن­ها به‌خوبی شناخته نشده است. در مورد گاو و طیور، سال­ها پیش مشخص شده که جمعیت­های نژادهای بومی به‌طور هشداردهنده‌ای در حال کاهش می­باشند، اما کسانی که توانایی معکوس کردن یا توقف این روند را داشتند سکوت اختیار کردند. از طرف دیگر، کشورهایی که متوجه ارزش این نژادها هستند، نمونه‌برداری‌های متعددی از بافت و اندام­های نژادهای هندی انجام داده و به نام خود ثبت کرده‌­اند. این کشورها در حال فروش ژرم پلاسم نژادهای هندی به خود هند و سودآوری کلان از آن هستند.»

فرآیند انقراض نژادهای دام بومی هند از سال 1960 شروع شده و نژادهای خارجی در همین دهه برای افزایش تولید نژادهای بومی به هند معرفی شدند. اما این کار هزینه­ گزافی در پی داشت که از بین رفتن تنوع نژادهای بومی بود. علاوه بر این،  با توجه به اینکه نژادهای وارداتی تطابقی با شرایط محلی نداشتند، عملکرد آن­های طی چند نسل کاهش پیدا کرد.

نژادهای بومی هند به بیماری­های محلی مقاومت داشتند اما با ورود این نژادهای خارجی، باکتری­هایی از سویه‌­های مقاوم وارد این کشور شدند که نژادهای بومی به آن­ها مقاومت نداشتند. بنا به گزارشات مراکز دامپزشکی هند، افزایش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری تب برفکی[7] در این کشور قطعاً تصادفی نبوده. چراکه با واردات نژادهای خارجی این مقدار افزایش شدیدی نشان می­دهد. نیواسرکار، مدیر موسسه­ی ملی تحقیقات دام هند، افزایش ابتلا به بیماری‌های مربوط به پروتوزواها و زبان آبی[8] را نیز به لیست این بیماری­های اضافه می­کند.

*نژادهای پربازده ایران و بی‌توجهی به این ثروت­های عظیم خدادادی

جلگه‌های وسیع و حاصلخیز و مناطق بیابانی، نیمه بیابانی، سردسیری و گرمسیری، نواحی خشک و مرطوب ایران باعث تکامل و سازگاری نژادهای مختلفی از گوسفند و بز گردیده که طی هزاران سال در بستر طبیعی خود با کوشش انسان به وجود آمده‌اند و این ثروت عظیم در جهت خودکفایی کشور ازنظر واردات منابع پروتئینی حیوانی و تحقق اقتصاد مقاومتی اهمیت بسزایی دارد.

* تقسیم‌بندی انواع گوسفندهای بومی ایران

 بااین‌حال کم‌کاری‌هایی از بابت حفظ نژادهای بومی صورت گرفته است. برای مثال، طبق گزارشات مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، نژاد گاو گلپایگانی در سال 97 منقرض شد. کاهش شدید جمعیت بز مرخز، گوسفند قره گل و در معرض انقراض قرار گرفتن نژاد گاو سیستانی نیز از پیامدهای واردات بی‌قیدوبند دام و بی‌توجهی به ذخایر ژنتیکی بومی است! در حوزه سایر ذخایر ژنتیکی نیز، بااینکه ایران با داشتن مرغ لاین آرین، جزء هشت کشور دارای مرغ لاین در جهان است و بااینکه نژادهای شاخصی همچون مرغ مرندی و مرغ لاری برای تولید تخم‌مرغ و گوشت از دیرباز موردتوجه بوده­‌اند، ولی کم‌توجهی به نژادهای بومی و واردات سنگین جوجه اجداد و مرغ مادر غیربومی نظیر نژاد راس و کاب از انگلیس، نژاد هوبارد از فرانسه و نژاد آریو آکرز از آمریکا طی دهه 80 شمسی تاکنون، باعث شد تا حتی نامی از این نژادهای مرغ بومی ما در واحدهای پرورش مرغ گوشتی و تخم‌گذار باقی نماند! نژاد گاوهای سرابی، سیستانی، گلپایگانی و نژاد گوسفندهای افشاری، بلوچی، بهمنی، دالاق، زل، زندی، شال، طالشی، عربی، فراهانی، فشندی، قره گل سرخسی، قزل، قشقایی و کبوده­ی شیراز نمونه ­هایی از دام­های مناسب بومی ایران هستند که قابلیت­های فراوانی برای بهره‌برداری دارند. ظرفیت­های نژادهای بومی انواع دام­ها (چه دام­های بزرگ، چه دام­های کوچک و چه ماهی‌ها، طیور، زنبور و غیره) در کشورمان به حدی است که با برنامه­های اصلاحی صحیح و صبورانه می‌توان ایران را به‌عنوان یکی از کشورهای شاخص در زمینه معرفی نژادهای تجاری برتر جهان مطرح کرد.

*واردات دام­های غیربومی غربی و به مُحاق رفتن دام­های بومی ایران

طی سال‌های اخیر افزایش واردات، تکثیر و توزیع نژادهای غیربومی دام سبک ازجمله گوسفند رومانف، بزهای سانن، آلپاین، مورسیا و ... بار دیگر سریال وابستگی در نهاده‌های فناورانه کشور را تکرار می‌کند. بنا بر آمار اعلامی معاونت پشتیبانی امور دام وزارت جهاد کشاورزی، کل نیاز گوشت قرمز کشورمان سالانه حدود یک‌میلیون و 100 هزار تن است که 900 هزار تن آن ( معادل 85درصد کل نیاز کشور) در داخل تولید می‌شود و فقط 15 درصد این کالای اساسی از طریق واردات تأمین می‌شود. در محصولات لبنی نیز نیاز سالانه کشور 7 میلیون تن شیر خام است که نه‌تنها در تولید این محصول، به‌اصطلاح خودکفا هستیم، بلکه سال‌های 94 و 95 به ترتیب 33 هزار تن و 24 هزار تن شیر خشک به خارج از کشور صادر کردیم.

در نگاه اول این آمار حاکی از خودکفایی کامل در محصولات لبنی و  قرار گرفتن در آستانه خودکفایی برای گوشت قرمز است. منتهی زمانی که با بروز تلاطمات اخیر ارز و شدت گرفتن تحریم‌های آمریکا، تولید این محصولات در کشور دچار اختلال می‌شود و درنتیجه قیمت این کالا افزایش می‌یابد، نشان از وجود وابستگی حلقه‌های اولیه زنجیره تولید گوشت و پروتئین کشور است.

راه‌کار پایان دادن به وابستگی صنعت پروتئین کشور

برخلاف دام‌های غیربومی وارداتی که به جیره غذایی و داروی خاصی وابسته هستند که همگی این‌ها وارداتی است، اما دام بومی ما با چرای در مراتع که حدود 52 درصد کل پهنای ایران را در برمی‌گیرند، می‌توانند تولید گوشت و محصولات لبنی داشته باشند. مشکل خودکفایی گوشت و لبنیات کشور باید به شکل اساسی و از طریق افزایش تولید گوشت و خوراک دام در کشور حل شود. 70 درصد هزینه تولید محصولات پروتئینی دامی مربوط به تأمین غذای دام است و اگر ما بتوانیم غذای دام را با تکیه‌بر ظرفیت طبیعی مراتع ایران تأمین کنیم بر سریال وابستگی خوراک دام و طیور خاتمه خواهیم داد. سازمان جنگل­ها، مراتع و آبخیزداری ذیل وزارت جهاد کشاورزی، سال‌هاست که با معرفی کردن دام‌ها به‌عنوان عامل مخرب مراتع، مانع ورود دام به مراتع کشور شده و با غل و زنجیرهایی که بر پای دامداران متکی بر مراتع بسته، پازل وابستگی کشور به خوراک دام و طیور را تکمیل کرده است. خودکفایی واقعی در محصولات پروتئینی کشور با شکوفایی ظرفیت ذخایر ژنتیکی دام بومی و پایان دادن به سیاست اشتباه خروج دام از مرتع و قُرق مراتع که بیش از 20 سال است توسط اداره منابع طبیعی ذیل وزارت جهاد کشاورزی اجرا می‌شود و مانع استفاده بهینه دامداران از ظرفیت تعلیف دام در مراتع شده است، حاصل خواهد شد.

یادداشت از: پویان مرتضوی