مجله آمریکایی: بایدن است که باید در بازگشت به برجام پیش‌قدم شود/ ایران به راحتی به توافق هسته‌ای برنمی‌گردد

سرویس جهان حلقه وصل - با روی کار آمدن جو بایدن، رئیس‌جمهور جدید آمریکا، بحث درباره بازپیوستن این کشور به برجام بالا گرفته است. ناظران سیاسی، بسته به موضع‌شان، واشینگتن یا تهران را ملزم به برداشتن گام اول برای احیای توافق هسته‌ای می‌دانند. در این میان، اشاره بایدن به این موضوع در یکی از مصاحبه‌های اخیرش جنجال‌آفرین شده است؛ به خصوص که این مصاحبه پس از سخنرانی رهبر ایران درباره سیاست قطعی جمهوری اسلامی درباره بازگشت احتمالی واشینگتن به «برنامه جامع اقدام مشترک» پخش شد و این‌گونه به نظر رسید که بایدن تحت تأثیر سخنرانی رهبر ایران، از موضع قبلی خود کوتاه آمده است. در گزارش پیش رو، ابتدا برخی ابهامات درباره مصاحبه بایدن و سخنرانی رهبر ایران را برطرف می‌کنیم و سپس به نقل از یک نشریه شناخته‌شده‌ی آمریکایی به این سؤال پاسخ می‌دهیم که موضع کدام طرف در قبال بازگشت احتمالی آمریکا به برجام منطقی‌تر است.

تا این‌جای کار، سیاست دولت بایدن درباره توافق هسته‌ای در عمل تفاوت چشم‌گیری با سیاست دولت ترامپ نداشته است (+)

ماجرای مصاحبه‌ی بایدن و سخنرانی رهبر ایران چه بود؟

مسابقه فینال «لیگ ملی فوتبال» آمریکا (منظور از «فوتبال» در این‌جا «فوتبال آمریکایی» است)، موسوم به «سوپر بول[۱]»، پربیننده‌ترین مسابقه ورزشی در آمریکاست و از سال‌ها قبل سنت‌های زیادی به آن پیوند خورده‌اند. یکی از این سنت‌ها که اولین بار در سال ۲۰۰۴، یعنی در دوره ریاست‌جمهوری جورج بوش پسر، شکل گرفت، و بعداً باراک اوباما، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، از ابتدا تا انتهای ریاست‌جمهوری‌اش (بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷) به آن پایبند ماند، مصاحبه با رئیس‌جمهور آمریکا پیش از برگزاری این مسابقه است[۲]. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور قبلی آمریکا، هم کم‌وبیش به این سنت عمل کرد.

در قالب همین سنت، جو بایدن، رئیس‌جمهور فعلی آمریکا، روز جمعه ۵ فوریه ۲۰۲۱ (۱۷ بهمن‌ماه ۱۳۹۹)، با شبکه آمریکایی سی‌بی‌اس مصاحبه کرد[۳]. این مصاحبه، روز یک‌شنبه ۷ فوریه ۲۰۲۱ (۱۹ بهمن‌ماه ۱۳۹۹)، پیش از سوپر بول و در چهار بخش پخش شد[۴]. بخش دیگری از مصاحبه و نسخه‌ی کامل‌تری از آن طی روزهای بعد پخش شدند[۵]. در بخشی از مصاحبه که روز یک‌شنبه پخش شد، بایدن در پاسخ به این سؤال «نورا اودانل» مجری و دبیر ارشد سی‌بی‌اس که «آیا آمریکا ابتدا تحریم‌ها را لغو می‌کند تا ایران را به میز مذاکره برگرداند یا نه؟» می‌گوید: «نه.» سپس مجری می‌پرسد: «اول آن‌ها باید غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کنند؟» بایدن که دولتش تا الآن درجه‌ای از ابهام را در مواضع خود درباره بازگشت احتمالی به برجام لحاظ کرده است[۶]، بدون آن‌که پاسخی شفاهی به مجری بدهد، سرش را به نشانه‌ی تأیید تکان می‌دهد.

در نگاه اول به نظر نمی‌آید که این مصاحبه، تفاوت زیادی با مواضع قبلی دولت بایدن در این‌باره داشته باشد که «ایران باید گام اول را برای بازگشت آمریکا به برجام بردارد.» اما این مصاحبه از آن‌جایی جنجال‌برانگیز می‌شود که ساعاتی قبل از انتشار آن (دو روز پس از ضبط مصاحبه) در روز یک‌شنبه، رهبر ایران در دیدار با فرماندهان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش این کشور[۷]، «سیاست قطعی» جمهوری اسلامی درباره بازگشت احتمالی به تعهدات برجامی‌اش را این‌گونه بیان می‌کند:

اگر [آمریکایی‌ها] می‌خواهند ایران به تعهدات برجامی (که چند تعهد آن را لغو کرده) برگردد، باید آمریکا تحریم‌ها را کلاً لغو بکند؛ آن هم نه به زبان و روی کاغذ که بگوید لغو کردیم؛ نه، بایستی در عمل تحریم‌ها را لغو کنند و ما راستی‌آزمایی کنیم و احساس کنیم که درست تحریم‌ها لغو شده، آن‌وقت ما هم به این تعهدات برجامی برمی‌گردیم؛ این سیاست قطعی جمهوری اسلامی است و مورد اتفاق مسئولان کشور هم هست و از این سیاست بر نخواهیم گشت.

به این ترتیب، این‌گونه به نظر رسید که پس از اعلام موضع ایران توسط رهبر این کشور، بایدن در مصاحبه‌اش با شبکه سی‌بی‌اس (که مجدداً تأکید می‌شود، پیش از سخنرانی رهبر ایران ضبط شده بود) به جای «بازگشت ایران به تعهدات برجامی خود» صرفاً خواهان «توقف غنی‌سازی» شده است. از سوی دیگر، این برداشت هم وجود داشت که شاید بایدن خواهان «توقف کامل غنی‌سازی» توسط ایران است که اتفاقاً گامی حتی فراتر از برجام تلقی خواهد شد. به هر حال، این ابهامات در موضع‌گیری‌های بعدی دولت آمریکا برطرف شد. «جن ساکی» سخنگوی کاخ سفید، روز دوشنبه ۸ فوریه ۲۰۲۱ (۲۰ بهمن‌ماه ۱۳۹۹)، هرگونه تغییری در موضع دولت بایدن را رد کرد و گفت: «به نظرم اگر می‌خواستیم یک تغییر عمده‌ی سیاستی را اعلام کنیم، به جای یک سر تکان دادنِ کوچک، روش دیگری را انتخاب می‌کردیم[۸].»

«جنیفر ساکی» (تصویر بالا) سخنگوی کاخ سفید، می‌گوید اگر بایدن می‌خواست تغییر چشم‌گیری در سیاست‌هایش در قبال توافق هسته‌ای با ایران اعلام کند، این کار را به شکلی واضح‌تر از «سر تکان دادن» انجام می‌داد (+)

اول ایران یا اول آمریکا؟ مسئله این نیست

بنابراین موضع دو کشور تا این‌جای کار کاملاً مشخص و البته متضاد با یک‌دیگر است. آمریکایی‌ها می‌گویند «ابتدا ایران باید به تعهد کامل به برجام برگردد و سپس تحریم‌ها لغو شود[۹]» در حالی که تهران معتقد است واشینگتن از توافق هسته‌ای خارج شده و بنابراین «آمریکا باید اول تحریم‌ها را لغو کند و سپس ایران به توافق برمی‌گردد.» اما حق با کدام طرف است؟ هفته‌نامه «نیشن»، قدیمی‌ترین هفته‌نامه‌ای که هنوز در آمریکا منتشر می‌شود[۱۰]، اخیراً در گزارشی تحت عنوان «بایدن باید کاری بیش‌تر از بازپیوستن به توافق هسته‌ای ایران بکند[۱۱]» تأکید می‌کند که دولت بایدن نه تنها باید سیاست‌های دولت ترامپ را معکوس کند، بلکه نیازمند «یک تغییر رویه‌ی قاطعانه از سیاست یک قرنِ گذشته‌ی آمریکا در قبال ایران، که بر اساس سلطه‌جویی بوده» است. آن‌چه در ادامه می‌آید، متن گزارش نشریه نیشن است.

دونالد ترامپ (تصویر بالا)، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، هر کاری می‌توانست برای تسلیم کردن ایران انجام داد، اما ناموفق بود؛ دولت بایدن باید علاوه بر جبران خسارت‌های ترامپ، رویکرد آمریکا درباره ایران را به‌کلی متحول کند (+)

لازم به ذکر است که حلقه وصل صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های اندیشکده‌های غربی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش‌ لزوماً مورد تأیید حلقه وصل نیست.

یک سال پس از آن‌که دولت آمریکا قاسم سلیمانی، سرلشکر ایرانی، را ترور کرد و چیزی نمانده بود دو کشور را وارد جنگ بکند، آیا دولت جدید در روابط دوجانبه تغییری ایجاد خواهد کرد؟ جو بایدن، رئیس‌جمهور جدید، گفته که می‌خواهد دوباره به توافق هسته‌ای دوران اوباما، که ترامپ از آن خارج شد، ملحق شود. اما همه‌ی کشورها با آغوش باز از آمریکای پساترامپ استقبال نخواهند کرد؛ و بازگشتِ واشینگتن به سیاست‌های دوران اوباما، به طور خاص در قبال با ایران ممکن است آن‌قدرها آسان نباشد. نگاهی به روابط آمریکا و ایران طی سال گذشته، نشان می‌دهد چرا.

واشینگتن پس از ترور سلیمانی تصمیمات دیگری نیز گرفت که برای ایرانی‌ها ویرانگر بود. ترامپ اگرچه درباره تلفات همه‌گیری [کووید-۱۹] در آمریکا متزلزل و بی‌تفاوت بود، اما برای بدتر کردنِ زندگی برای ایرانی‌ها متمرکز و بی‌امان کار کرد. با وجود انفجار همه‌گیری در ایران، آمریکا رژیم چندده‌ساله‌ی  تحریم‌ها [علیه ایران] را تقویت کرد[۱۲]، و به این ترتیب به صنعت پزشکی ایران صدمه زد، و میلیون‌ها ایرانی را فقیر کرد[۱۳].

متخصصان در حال مداوای یکی از بیماران مبتلا به کووید-۱۹ در بیمارستان شهدای تجریش در تهران هستند؛ تشدید تحریم‌های آمریکا و قطع دسترسی ایران به امکانات پزشکی-درمانی همزمان با شیوع ویروس کرونا مصداق بارز جنایت علیه بشریت بوده است (+)

واشینگتن خصومت‌های نظامی را نیز تشدید کرد؛ به استثنای حمله نظامی واقعی به ایران، هر کار دیگری از دستش برمی‌آمد انجام داد تا تهران را تحریک کند: ناوهای هواپیمابرش را به سواحل ایران برد و تمام سال، آن‌ها را همان‌جا نگه داشت؛ هزاران نیروی جدید به منطقه و کشورهای اطراف ایران اعزام کرد[۱۴]، و آن‌ها را به هزاران نیروی دیگری اضافه کرد که پیشاپیش در آن‌جا مستقر بودند؛ و متحدانش، یعنی عربستان و اسرائیل، را برای انجام اقدامات مستقل خودشان علیه ایران، تسلیح و تشویق کرد؛ تا جایی که اواخر سال گذشته، ماه نوامبر، محسن فخری‌زاده، یکی دیگر از دانشمندان هسته‌ای شناخته‌شده‌ی ایرانی، ترور شد. اسرائیل از مدت‌ها قبل فخری‌زاده را هدف گرفته بود[۱۵] و یک مقام آمریکایی می‌گوید عامل ترور هم تل‌آویو بوده است؛ اگرچه اسرائیل این مسئله را انکار می‌کند[۱۶].

«محسن فخری‌زاده» دانشمند برجسته هسته‌ای ایران طی دیداری با رهبر این کشور در تهران (+)

طی روزهای پس از ترور [قاسم سلیمانی در] ماه ژانویه سال گذشته، هنگامی که آمریکا و ایران در آستانه یک درگیری بزرگ‌تر قرار گرفته بودند، مردم آمریکا در چندین شهر جمع شدند و جنگ را محکوم کردند[۱۷]. مهم‌تر این‌که تهران در واکنش خود خویشتنداری نشان داد: حمله محدود و حساب‌شده‌ای علیه پایگاه‌های آمریکا در عراق انجام داد[۱۸] تا نشان بدهد کسی نمی‌تواند پا روی [دم] ایران بگذارد و پاسخی دریافت نکند، و در عین حال از گرفتن تلفات از آمریکایی‌ها اجتناب کرد.

با این وجود، واشینگتن نمی‌تواند تا ابد روی این خویشتنداری حساب کند، چراکه این خصومت‌ها رنج زیادی را به ایرانی‌ها تحمیل کرده‌اند. این رنج، که برای مردم ایران اجتناب‌ناپذیر است، به‌ندرت در گفت‌وگوها درباره این رابطه در آمریکا مطرح می‌شود. به همین دلیل است که نباید انتظار داشته باشیم ایران به راحتی و با کمال میل بازگشت آمریکا به «برنامه جامع اقدام مشترک» (یا همان «برجام»، نام رسمی توافق هسته‌ای) را بپذیرد؛ و به همین دلیل است که بازگشت آمریکا به این توافق به تنهایی کافی نیست.

سیاست آمریکا در قبال ایران باید مبتنی بر عزت باشد، نه سلطه‌جویی. و این یعنی واشینگتن باید، علاوه بر پیوستن مجدد به توافق، رویکرد خود در قبال ایران را به طور چشم‌گیری متحول کند. این فرآیند باید با از میان بردن همه‌ی جنبه‌های سیاست «فشار حداکثری» ترامپ آغاز شود، از جمله تحریم، اعزام نیروهای اضافی، و ترور. اما آمریکا همچنین باید تلاش کند خساراتی را جبران کند که ناشی از خشونت علیه ایران در طول تاریخی بسیار طولانی‌تر [از چهار سال دوره ترامپ] است.

این تاریخ از سال ۱۹۵۳ و با کودتای مهندسی‌شده‌ی سی‌آی‌ای علیه محمد مصدق، نخست‌وزیر محبوب ایران در اولین دولتِ منتخبِ مردم در این کشور، آغاز شد. مصدق خواهان کنترل ایران بر نفت خود بود، اما دولت‌های آمریکا و انگلیس در واکنش به این خواسته‌ی مصدق، او را سرنگون کردند؛ و محمدرضا پهلوی، شاه مستبد، به قدرت برگشت. شاه تا زمان سرنگونی‌اش در جریان انقلاب سال ۱۹۷۹ قدرت را در دست داشت.

مدتی بعد، وقتی صدام حسین در سال ۱۹۸۰ به ایران حمله کرد، آمریکا از دیکتاتور عراق حمایت تسلیحاتی و اطلاعاتی کرد. در نتیجه این جنگ، برخی از مناطق مسکونی در ایران به‌کلی با خاک یکسان و ده‌ها هزار ایرانی آواره شدند. هزاران ایرانی با سلاح‌های شیمیایی صدام کشته شدند[۱۹]، و در مجموع یک میلیون نفر از هر دو طرف در این جنگ جان خود را از دست دادند[۲۰].

 شماری از زنان داوطلب، ماه می سال ۱۹۸۸ (اردیبهشت-خرداد ۱۳۶۷) در مسجدی در تهران در حال آموزش استفاده از ماسک‌های شیمیایی هستند؛ صدام طی ماه‌های آخر جنگ استفاده از تسلیحات شیمیایی را بیش‌تر کرده بود (+)

ماه جولای سال ۱۹۸۸، کشتی جنگی «وینسنس» آمریکا یک هواپیمای مسافربری غیرنظامی ایرانی را که بر فراز خلیج فارس در حال پرواز بود، ساقط کرد و ادعا نمود آن را با یک جنگنده نظامی اشتباه گرفته است. تمام ۲۹۰ سرنشین هواپیما، از جمله ۶۶ کودک، کشته شدند. بعدها آمریکا حتی به «ویل راجرز» فرمانده این کشتی «به خاطر شایستگی استثنائی» در طول آن دوره، مدال هم اهدا کرد[۲۱].

آمریکا از سال ۱۹۷۹ به بعد ایران را تحریم کرده است. اگرچه پس از امضای برجام در سال ۲۰۱۵ توسط آمریکا، ایران، آلمان و پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل برخی از این تحریم‌ها برای مدت کوتاهی لغو شدند، اما بسیاری از آن‌ها هم همچنان پابرجا ماندند. به علاوه، ترامپ پس از روی کار آمدن، از برجام خارج شد و تحریم‌ها را تشدید کرد.

امروزه مقامات دولت آمریکا و تحلیلگران اندیشکده‌های مستقر در واشینگتن علناً درباره استفاده از تحریم‌ها با هدف غیرقابل‌تحمل کردن زندگی برای غیرنظامیان به منظور تحریک اعتراضات [و تغییر رژیم] مباحثه می‌کنند[۲۲]. اگرچه تحریم‌ها، روی کاغذ، فقط خریدوفروش‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند (مثلاً خریدوفروش در حوزه انرژی یا تراکنش‌های بانک‌های ایرانی)، اما نتیجه‌ی آن‌ها انزوای مالیِ تقریباً کامل است، چون کشورهای دیگر (یا حتی بانک‌ها یا شرکت‌های خاص) در صورت تجارت با ایران با خطر «تحریم‌های ثانویه»ی واشینگتن مواجه می‌شوند.

ویرانیِ اقتصادی، هم توان افراد برای خرید دارو را کاهش می‌دهد[۲۳] و هم توان دولت برای ارائه خدمات بهداشتی به مردم را؛ و به این ترتیب، بحران کووید-۱۹ در ایران را به طرز چشم‌گیری وخیم‌تر می‌کند. ایران نتوانسته تجهیزات پزشکی لازم را به دست بیاورد و برای اجرای تمهیدات ایمنی، مانند تعطیلی موقت مشاغل یا ارائه حمایت مالی به افرادی که قادر به کار کردن نیستند، به مشکل برخورده است؛ وقتی هم که برای مبارزه با این همه‌گیری از صندوق بین‌المللی پول درخواست وام ۵ میلیارد دلاری کرد، آمریکا جلوی این وام را گرفت[۲۴].

جبران این اقدامات وحشیانه‌ی دوران ترامپ علیه ایرانی‌ها ضروری است؛ اما [باید توجه داشت که] تمام سیاست‌های آمریکا در قبال ایران در قرن‌های بیستم و بیست‌ویکم بی‌رحمانه و مبتنی بر سلطه‌جویی بوده‌اند. ما به یک تغییر رویه‌ی قاطعانه نسبت به این سیاست‌ها و تحول کامل در روابط آمریکا با ایران نیاز داریم.

این فراخوانِ تغییر را می‌توان با جنبش بازاحیاشده در آمریکا برای کاهش بودجه و غیرنظامی‌سازی پلیس به خاطر خشونت علیه سیاه‌پوستان و سایر افراد رنگین‌پوست و نقش پلیس در سرکوب مخالفان تقویت کرد. مباحثات درباره غیرنظامی‌سازی سیاست‌های آمریکا در خارج از این کشور و پلیس در داخل این کشور باید دست‌دردست هم پیش بروند. نژادپرستی و خشونت دولت آمریکا از مرزهای این کشور فراتر می‌رود، و این یعنی تلاش برای از میان بردن نهادهایی که ریشه در برتری نژادی سفیدپوستان دارند نیز باید فرامرزی شود.

آینده‌ای که در آن روابط ایران و آمریکا ریشه در عزت داشته باشند، عملی است؛ اما ابتدا، آمریکا باید آسیب زدن به ایران را متوقف کند و خسارت‌هایی را که ایجاد کرده، جبران نماید.

بایدن نه تنها باید خسارت‌های دوره ترامپ را جبران کند و به توافق هسته‌ای بازگردد، بلکه باید گام‌هایی فراتر از این برای اصلاح روابط با ایران بردارد (+)